Жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін эксперименталды зерттеу

бағалауды үйренеді. Қарым-қатынас жасөспірімдік кезеңде жетекші іс-

әрекет формасы ретінде көрінеді. Іс-әрекеттің түрлі сферасында қарым-

қатынас прцесі көмегімен жасөспірімдер бойында жаңа психологиялық

тұлғалық қасиеттер мен өзара әрекеттестіктің қажетті дағдылар

қалыптасады. Қарым-қатынастыу әлеуметтік мәні-қоғамдық тәжірибемен

мәдениет формаларын игеруден көрінеді. Сонымен қаатар жасөспірімдер

үшін қарым-қатынас дегеніміз шынайы өмірдегі адамдар арасында жүзеге

асатын қарым-қатынас екенін осы арада айта кеткен жөн болар еді. /6-44/

      Жасөспірімдер негізгі  қасиеттермен сапаларды қарым-қатынастың  өзіндік 

жеке тәжірибесімен жанұядағы, мектептегі, көшедегі үздіксіз қарым-қатынас

негізінде игереді.

 Жасөспірімдік қарым-қатынас  даму ерекшеліктерін игеру –  жасөспірімдер 

бойындағы адекватты өзіндік бағалау дағдыларын дамыту, адамдармен қарым-қатынастарын тұлғааралық мінез-құлық жағдайларын талдау мүмкіндіктерін қалыптастыруда қажетті болады.

      Жасөспірімдік қарым-қатынас азаматтық қоғамның өмірлік  қажеттіліктерімен бір уақытта жүзеге асырылатын шарт. Адамның әлеуметтік-тарихи тәжірибесін игеру барысында жасөспірім тұлғасы мақсатты түрде қалыптаса бастайды. Тұлғааралық қарым-қатынастың келесідегі үш түрі болады.

1) коммуникативті – жасөспірімдер  жора-жолдастарымен жинақтаған

білімдер жайлы ақпарат алмасып, білімдерін толықтырып отырады.

     2) интерактивті –  біріккен іс-әрекет процесіндегі құрбы-құрдастарымен  өзара әрекеттестігінің практикалық әсерін қарастырады. Мұнда олардың бір- біріне көмектесу, бір-бірімен бірігіп әрекеттесу, бір-бірімен келісуу және т.б.  қасиеттері, яғни жасөспірімдердің өз құрбы-құрдастарымен бірігіп жұмыс атқару қабілеті қалыптасады. Қарымқатынас икемділігі мен дағдысын құрастыру, тұжырымдаудың жеткіліксіз болуы жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына әсерін тигізеді және тәрбиелеуді қиындықтар тудырады.

   3) Перциптивті – жасөспірімнің  өзінің жолдастарын, құрдастарын қабылдау және олардың индивидуальды қасиеттерін және ерекшеліктерін тану процесімен сипатталады. Бірін-бірі тану және қабылдау процесінің негізгі механизмі болып идентификация, рефекция және стереотипизация табылады. Қарым-қатынастың коммуникативті, инерактивті және перцептивті түрлерінің бірлігі жасөспірімнің өмірлік іс-әрекетінің рөлі және формасы, сонымен қатар оның мағыналылығын анықтайды.Жасөспірімдердің өз құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы? Психологиялық тәжірибені жасөспірім бойында қалыптастыру үшін қарым-қатынас ортасын толықтырып, көбейтіп, кеңейтіп отыру маңызды болып табылады./38-51/

     Қарым-қатынастың интенсивтілігі, формасы, мағынасы балалардың өсуі және өзін құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы бір үлкен құндылықты білдіреді. Бұл дегеніміз бір-біріне деген қызығушылығының өсуі және өзін құрбы-құрдастарымен салыстыру, интиадік достықты игеруге, орнатуға ұмтылу болып саналады. Жасөспірім өзінің құрбы-құрдасына өзі көмек көрсетуге, тірегі болуына дайындығын білдіреді, бірақ та жолдасынан сондай көмек күтеді, яғни әділеттілікке ұмтылу жасөспірімдер арасындағы қатынастарды күрделендіреді. Өзінің құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасынан жасөспірім әлеуметтік және моральды есеюдің жаңа деңгейіне көтерілу мүмкіндігіне ие болады. Ол үшін бұл дербетілік өмір сферасының құндылығы және маңыздысы болуы керек. /39-28/

     Жасөспірімдік шақта  құрбы-жолдастарымен қарым-қатынас  орнату 2 тенденцияны құрайды: 1) қарым-қатынасқа  ұмтылу; 2) Жеке даралықты игеру  қажеттілігі және оларды сыртқы  ортаның қабылдауына қол жеткізу, ересек болуға ұмтылу бұл кезеңнің негізгі қажеттілігі.

   Құрбы-жолдастарының ұйымдасқан  құрылымды тобы (әр түрлі қоғамдық  ұйым) және аяқ-асты құрылған топтар  жасөспірімді өзіне тартады, мұнда  олардың қызығушылығы, симпатиялары  бірігіп жалпыланады. Жасөспірімдік қарым-қатынас процесінде бірінші жоспарға адамгершілік қасиеттері кешені қойылады. Бірақ бір немесе екі жағымсыз қасиеттері бар жолдасы жеткілікті, яғни оның барлық адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсерін тигізеді, яғни олар әлеуметтік өзара әреке формасы және эмоцияның көріну сферасы ретінде қаралады. /40-114/

     Жасөспірімдер арасында  конфликтер көп болады, ол ересек  адамдармен қарым-қатынасын қанағат  алмауынан, өз құрбы-жолдастарының  ортасына қабылдануынан, жеке даралануға ұмтылудың күшеюінен туындайды.

     Жсөспірімдердің құрбы-құрдастарымен  қарым-қатынатағы психологиялық  функцияларын үшке бөліп қарастыруға  болады. Біріншіден, қарым-қатынас ақпарат  алмасудың маңызды арнасы. Мұнда  жасөспірімдер ересектерден алмаған  мәліметтерді өзара талқылауға салады. Екіншіден, бұл арнайы іс-әреке түрі және жеке адамаралық қатына. Мұнда құндылық-бағдардың қалыптасу шарттары қамтамасыз етіледі. Үшіншіден, қарым-қатынас арнайы эмоцианальды қатына орнату тәсілі. Мұнда белгілі бір топ құрамына ену ересектердің мағыналы бағыт берілген және құрбы-құрдастары жағынан психологиялқ қорғанысты сезінген жағдайда жүзеге асады.

    Обьективті ақпараттармен  толықтырылған жасөспірімнің әлемді  түсінуі адамдармен шынайы қарым-қатынас  орнатуға қабілеттеп, өзіне лайықты әлеуметтік статусты қалыптастыру қажеттілігінің керек екендігін көрсетеді. Өзіне назар аударып, өзін тұлға ретінде санау-жасөспірімдердің ересектермен қарым-қатынас құрудан қанағат алмаса, онда ересектер де олармен қарым-қатынаста оларды түсінбейді; оларды жоғары бағаламайды немесе ойдағыдай бағалауы мүмкін. Ересектердің жасөспірімдер қажеттіліктерін түсінбеуі - «жобалау» («жасөспірім-бұл мен») механизміне негізделген педагогикалық позицияның ересектер арасында таралуын қамтиды. Өзіндік «менінің» интегративті мүмкіндіктерін күйзелу – жасөспірім дамуының маңызды сәті болып табылады. Мұны тұлғаны эксперименталды – психологиялық зерттеуде өзіндік бағалау адекваттылығы және тұрақтылығы түрінде қарастыруға болады. Өзіндік бағалаудың осы қасиеттері адамның іс-әрекеттерінің әр сферасындағы және басқа адамдармен өзара қарым-қатынастағы өзбеттілікпен тәуелсіздік деңгейін анықтайды. Ересектермен сенімді қаарым-қатынас орнатқан жасөспірімдер өзінің қарым-қатынас тобын құрайтын өз құрдастарымен ересек адамдардың қасиеттерін бағалап, басқаның көмегінсіз адамзат өмірінің шынайылығын ерекшеліктеріне сәйкес өз бетінше талдауға ұмтылады. Ересектермен қарым-қатынаста нормативті мазмұнды игеру – жасөспірімнің өзіне «менінің» қандай да бір қиялданған бейнесі ретінде емес, нақты адам ретінде қабылдайтын сүйіспеншілік, сыйластық танытатын адамдар тобын іздестіруіне мүмкіндік береді. Мұндай адамдар тобы жатады. Бұл адамдар жасөспірімге жеке өміріне қатынасына өзіндік ықпал ететін сенімсіз психологиялық ақпараттарды береді. /49-29/

   К.Левин теориясына сәйкес  тұлғаның өмірлік қарм-қатынас  ортасының, ол бағытталған адамдар  тобының кеңеюі – жасөспірім  шақтың маңызды процестері болып  табылады. Жасөспірім мінез-құлқы  оның күшінің аралық белгілерімен  анықталады. Бұл ұялшақтық, жақындық деңгейінің анықсыздығы, ішкі қарама-қайшылық, агрессивтілік, ақырғы көзқараспен позицияға икемделуге тән болып келетін психикадан көрініс алады. Жасөспірімнің өзіндік қарым-қатынастың келесідегідей түрлері болады:

      1) баланың «өзіндік  бағалауы» - ата-аналық бағалаудың тура түрде қайта жаңғыртылуы болып табылады. Жасөспірімдер, ең алдымен өзіне ата-аналары белгілеген қасиеттерді игере бастайды. Егер жағымсыз көріністер етек алса  және осы көзқарасты толық бөлісетін болса, онда жасөспірім бойында өзіне ата-ана өзіне деген тұрақты жағымсыз қарым-қатынас, көңіл толмаушылық, өзіндік ұнамсыз сезімдер қалыптаса бастайды. Мұнда ата-ананың алатын орны, тәуелсіздігі, олармен тығыз эмоциональды байланыс орнату негізі қаралады.

      2) екі қарама-қайшылықты құрамдар жүзеге асатын аралас  өзіндік бағалау; оның бірі жасөспірімнің әлеуметтік өзара әрекетінің табысты тәжірибесіне байланысты «мен» бейнесінің қалыптасуы; Мұнда жасөспірім ата-ана талаптарын қабылдай отырып, ата-анасына деген жақындық және аутосимпатия сезімін сақтайды;

     3) Жасөспірім ата-ана  көзқарастарын өзіне қайта жаңғыртады, бірақ оған басқа баға беріледі. Осы жастағы жасөспірімдер үшін  ересектердің қолдау көрсетуі  және мақұлдауы бұрынғасынша  маңызға ие. Бұл өзіндік «менді»  сақтау және ата-ана талаптарына жауап беру мүмкіндігінің болмауы ретінде көрініс алуы жасөспірімнің болмауы ретінде көрініс алуы жасөспірімнің өзін төмен бағаламауына соқтырады.

     4) Жасөспірім ата-ана  пікірлеріне қарсы күрес жүргізеді, бірақ өзін құндылықтардың осы жүйелері аумағында бағалайды. Бұл жағдайда жасөспірім өзіндік бағалауында ата-анасының шынайы бағасын ғана емес, керісінше олардың идеальды көріністерін қайта жаңғыртады.

     5) Жасөспірімөзіндік  бағалаудаата-анасының өзі туралы  жағымсыз пікірлерін қайта жаңғыртады, бірақ бұдан оның ата-ана пікіріндей болғысы келетіне байқалады. Бұл ата-ана талаптарын орындамау жанұяда қобалжулы қатынас туындатады.

     6) Жасөспірім ата-анасының  жағымсыз бағалауын елемеуге  тырысады. Мұнда күткен бағалау  өзіндік бағалау – жағымсыз  болып келеді. Ата-ана жағынан  байқалған шынайы эмоциональды  тойтарысты күшейте отырып, жасөспірімнің  өзіндік санасында ата-ана қарым-қатынасы ұнамды түрде болса деген үміт қылп ете түседі.

     Жасөспірімдік шақтағы  тұлға дамуының кезеңдерң келесідегідей  нәтижелер береді:

1)            айналадағы көріністерден «өзіндік  менді» бөліп алу икемсіздігі, әлеуметтік ортадағы қатынас  тәсілі ретінде тілді, қарапайым дағдыларды игеруге бейімделу;

2. өзін айналадағылардан қарсы қою, даралық; мінез-құлқынан айналадағылардан ерекшелендіретін қасиеттерін көрсету;
3. Өз мінез-құлқын басқаруға мүмкіндік беретін интеграция, айналадағылардан есептесу, ересектердің талаптарына бағынуға және ересектерге дайын талаптарды қарсы қою;

      И.С.Конның айтуынша; Жасөспірімдік шақтың негізгі  тенденциясы болып ата-анамен, мұғалімдер  мен және де өзінен ересек  туыстарымен табылады. Мұндай бағдарлану  – іс-әрекеттің түрлі сферасында түрліше көрінетіндіктен жай жәнее бірте-бірте немесе тез және жылдамырақ өту мүмкін. /21-26/

     Т.В.Драгунов және  Д.Б.Эльконин жасөспірімдік кезең  іс-әрекеттің әлеуметтік қарым-қатынас  деңгейлерін игеру процесі өтетін  жақтарында сензетивті болады  деп көрсеткен. Жасөспірімді бастауыш сыныпта толығымен қанағаттандырған оқушы позициясы енді көңілін толтырмайды. Өзінің жаңа әлеуметтік позициясын нақтылап анықтау үшін жасөспірім оқу ісі аумағында өзін көрсетуге өзіндік тұжырым жасауға мүмкіндік беретін белгілі бір сфераға өтуге тырысады. Жасөспірімнің қарым-қатынастың анықталшы мәнге ие екендігін анықтай аламыз. Мұнда қарым-қатынас пәні өзара қарым-қатынаспен әрекеттестіктің құрылуы болып табылады. /38-122/

     Жасөспірімдік кезең – бұл өзімен бірге тұлғаның қалыптасу прцесін алға тартатын бүкіл балалық шақтың ең қиын да күрделі кезеңі. Сонымен қатар бұл жауапкершілікті талап етеді. өйткені мұнда тұлға адамгершілік принциптерді, тұлғалық қасиеттермен сапаларды игере алады. Осылардың негізінде тұлғааралық қарым-қатынас қалыптасады. Қарым-қатынас жасөспірімдік кезеңнің басты тенденцияларының бірі. Өз құрдастарымен, жора-жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға деген қажеттілік әр жасқа өткен сайын күшейе түседі. Қарым-қатынас процесі кезінде жасөспірімдер ересектердің белгілі бір себептерге байланысты жасырын ұстайтын құпия мәселелерді қажетті нәрселеерді білуге қол жеткізеді. Бірлескен іс-әрекет барысында әлеуметтік өзара әрекеттестіктің икемділігі ұжымдық дисциплинаға бағынып, өзіндік құқыққа ие болады. Қарым-қатынас процесі негізінде адамдардың бір-біріне деген қатынасы, олардың өзара әрекеттестігі, ақпарат алмасу, рухани өзара түсініктері байқалады. /49-28/

    Адамдар арасындағы қарым-қатынас  феноменін біздің өмірлік іс-әрекетіміздегі  өмірдің барлық жақтарына үнемі ықпал ететін белгілі бір маңызға ие фактор ретінде көрсету қажет.

     Жасөспірімдік шақта  өзіндік жас ерекшелік мүмкіндіктердіі  мойындау, айналадағылар арасында  өзін көрсетуге ұмтылуы, өз құқығының  ересектер жағынан мойындалғанын  қажеттілігі тән болып келеді. Олардың алдында жаңа қарым-қатынастармен байланысқан көптеген жаңа проблемалар тұрады. Мұнда өмірлік жолды таңдау бұл кезеңдегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қарым-қатынас барысында байқалатын бұл пробалемалар жасөспірімнің алдағы өміріне оның қоғамға қарсы әрекет етуіне соқтырады. Енді осы проблемалардың бірі болып табылатын жасөспірімдамуында өзіндік орын алатын – жанұя мәселесін қарастыруға көшейік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Жасөспірімдік құқық бұзушылар  және қылмыстың

психологиялық аспектілері

    Қазіргі күннің өзекті  проблемаларының бірі болып табылатын  жасөспірімдер арасындағы қылмыстың  көбеюіне оның себеп-салдарын  анықтау мақсатында психологиялықталдау  жасаймыз. Мұндай талдау жүргізбес  бұрын негізгі түсініктер мәнін  анықтап алу қажет болады. «қылмыс», «қылмыс жасау» олардың белгілерін ашып көрсету дегеніміз не? - деген мәселелерге тоқталып өтелік.

    Қылмыс – қоғамдық  және мемлекеттік, қоғамдық және  жеке меншік мүліктерге, азаматтардың  бостандығына, жеке, саяси, еңбек ету, мүліктік т.б. құқықтарға нұсқан келтіру мақсатында қоғамға қарсы жасалынған әрекеттер жиынтығы. Бұл заңсыз әрекеттер заң жүзінде қаралып, құқықтық тұрғыда жүзеге асады. Ал қалған заң жүзінде қаралмаған әрекеттер қылмыс бөліміне жатпайды. Олар әкімшілік, дисциплинарлы немесе аморальды әрекеттер болып табылуы мүмкін. /14-243/

     Қылмыстық әрекетің  келесідегідей  негізгі белгілері  болады:

1. Қылмыстың қоғамға қауіп төндіруі – бұл дегеніміз қоғамдық қарым-қатынастарға көп мөлшерде нұқсан келтіру немесе осы қатынастарға кесірі тиюі мүмкін деген қорқыныштың болуы. Қоғамға қарсы жасалынған кез келген әрекет тарихи сипатқа ие және ол қоғам дамуының әрбір кезеңінде өзгеріп отырады. Сондықтан қылмыстық заңда қарастырылатын қандай да бір әрекеттің белгілерін формальды түрде игерген әрекеттер немесе әрекет ету қылмыс болып табылмайды: а) қорғалатын обьектіге кішкене мөлшерде нұқсан келтіру қаупі. б) кінәлі тұлғаның қорғалатын обьектіге кішкене мөлшерде нұқсан келтіру бағыттылығы.
2. қылмыстың заң жүзінде қаралуы, оның заңға қайшы келуі; Мұндай әрекеттер қылмыстық заңда бекітілген жағымсыз әрекеттерді эасауға шектеу қою заңдылықтарын бұзады. Қоғамға қауіп төндіретін және заңға қайшы әрекеттер тек қылмыс жасаған тұлға жағынан қайталанып, жалғасын табуы және оны әрекетке сәйкес психологиялық қарым-қатынас орнату кезінде ғана кінәлі деп танылады.
3. Қылмыстық заң бөлімінде сай жасалынған әрекетке сәйкесінше жаза қолдану; ке келген қылмыс қоғамда моральды құндылықтарды толық игермеген адамдардың аморальды адамгершілік сезімі байқалмайтын мінез-құлық формалары болып табылады. Барлық қылмыс ауырлық деңгейі бойынша ажыратылады: