Шпаргалка по "Техногенді экология"

1 Техногенез және ландшафттар

Техногенез – биосферадағы оның геохимиялық жағдайын өзгерткен  жəне қазірде өзгертіп

жатқан адамның іс-əрекетімен байланысты геохимиялық жəне геофизикалық үрдістердің

жиынтығы. Геохимиялық аспектіде техногенезге: 1) химиялық элементтері табиғи ортадан

(литосфера, атмосфера,  гидросфера) алу; 2) химиялық элементтерді  топтастыру, сол элементтер

кіретін қосылыстардың химиялық құрамын өзгерту жəне де жаңа химиялық элементтерді жасау;

3) қоршаған ортадағы техногенезге  араласқан элементтерді шашырату.

Қоршаған ортаға техногенездің  ықпалының зардаптары көп қырлы. Едəуір терiс

формалары табиғи – антропогендік  ладфшаттық қоршаған ортаның экологиялықдестабилділігімен айқындалады .Геожүйелердiң дестабилизациясы (немесе деструкция) антропогенді жəне де табиғи

факторлардың ықпалмен болатын  ландшафттардың құрылымдығы мен  тұрақтылығының

бұзылуы.Табиғи ортаның экологиялық  дестабилизациясы қоршаған орта тұрақсыздығын  тудыратынөнеркəсiптiк өндiрiстiң  сипаты жəне көлемiмен шартталған ластағыштардың сапалы құрамынада, мөлшеріне де тəуелдi болады. Геожүйелердiң экологиялық  тұрақтылығының адамныңтiршiлiк қажеттiлiктерi мен өнеркəсiптiк технологиялар  мүмкiндiктерінiң арасындағы

динамикалық тепе-теңдiктің өзгеруі нəтижесi болып саналады.

Осыған байланысты геожүйелiк  амалдың табиғи – антропогенді ландшафттардағы

компонент аралық байланыстарын  анықтау жəне талдауындағы рөлі мен  мəнi өте бағалы.

Ландшафттардағы «тізбекті» байланыстарын зерттеу антропогенездiң  табиғи геожүйелердiң

модификациялық туындыларының  қалыптасуына ықпалының қолайсыз экологиялықзардаптарын шеттетуге жəне құтылуға мүмкiндiк  бередi. Адамзат əліде ландшаттардың дамуын басқаратын табиғи заңдарды өзгерте алмайды, бiрақтабиғи процесстердiң дамытуының жылдамдығы жəне бағытын өз дегенімен өзгертеландшаттардың эволюциясында белсене қатыса. Оларға əсер ететін антропогендікфакторлардың жəне табиғи өзара байланыстардың өзгерiс дəрежелерiне байланысты алғашқыландшаттардың антропогендік категориясы (қалпына келтiрiлген) деп есептеген жөн секілді. Табиғи ландшафттың үлкен мүдде адамның шаруашылық əрекеті арқасында өзгертiлген

ландшафттарға өту сипаты туралы сұрақ үлкен қызығушылық  тудырады.. Ландшаттардың

табиғи компоненттерiне тура немесе жанама антропогендік əсер үрдісінде  қайтарымды немесе

қайтымсыз зардаптарға əкеліп, ландшафтдың морфологиялық құрылымның күрделенуiне

əкеледі.Жаңа морфологиялық  бiрлiктердiң фациялар, мекен бірлігінде пайда болу соңында нақты

ландшаттардың құрылымының  сапалық өзгеруіне жəне антропогенді модификациялардың

қалыптасуына алып келедi. Адам шаруашылық іс-əрекетіне ұышыраған  кез келген ландшафтта

əлсіз өзгергенен қатты өзгергенге дейінгі əртүрлi дəрежелі табиғи территориялық  кешендердi

айқындауға болады. Басқаша  айтқанда, əрбiр ландшафтта антропогендік  факторлардың əсерi

арқасында болған өзгерістер тарихы жатыр.

2.	Техногенді ландшафттар  ұғымы

Техногендi ландшаттар - бұл  қоршаған ортаға техногендi фактор əсердiң нəтижесiнде

қалыптасқан табиғи – антропогенді құрылымдар. Қазiргi техногендi факторларға мұнай - газ

өндiру өнеркəсiбі, кен өндiру, құрылыс жəне көлiк əсері арқасында дамитын антропогенді

факторлар жатады. Олар қиратушы функцияны да, құрастырушы функцияны  да орындайды.

Ластаушы көздердi нүктелiк, сызықтық жəне аймақтық деп бөлiну қабылданған. Дегенмен,

ластаушы көздердің жиынтығының  «көрінісі» негiзiнен елді мекендер жүйелерiнiң орналастыру

құрылымына сəйкес келедi. Алайда, ластану ареалы ластаушы көздердің орналасуымен дəл

келмейдi, бұл ландшаттар арасындағы өзара əрекеттесудiң табиғи заңдылықтарымен

ұғындырылады.Техногендi ландшаттар - бұл орталардың қарама-қарсылығы мен жапсарлас кешендердiңарасындағы энергия айырбасы жүретін жағдайда дамитын салыстырмалы тепе-теңдіктегітабиғи кешендердегі динамикалық жүйелер. Нəтижеде дамуы көп жағдайда уақыт факторымен

анықталған белсене жұмыс  iстейтiн жəне күрделi пара динамикалық жүйелер қалыптасады.

Егер қоршаған ортаға ықпал ету белгiлерi бойынша техногендi ландшаттардың даму

ауданын анықтаса, онда олар территориялық үлкен кеңiстiктерде орналасады.

Техногендi ландшаттардың қоршаған ортамен парадинамикалық өзара байланыстарының

бастапқы тұрақсыз кезеңінде  минералды (көшкiндер, эрозия, опырылмалар), биогенді (жаңа

өсімдік қауымдастығының  өсуі мен жануарлардың келуі) жəне су (батпақтану, су басу) заттар

миграциясы ойнайды. Олардың  əсiресе белсене дамуы өте динамикалық жайылма жəне

беткейлік геожүйелерiнiң фонында байқалады. Бұл бiрiншi жағдайда, арналы ағынның жəне

тасқын сулар қызметiмен, екiншi - беткейлік процесстердiң əсер етумен байланысты.

Техногендi ландшафт, өзіндік тұрақты даму кезеңінде қоршаған ландшаттарымен тепе-

теңдiкке келедi, жəне мұндай парадинамикалық жүйелерге баяу немесе табиғиға жақын зат жəне

энергия алмасу тəн. Дегенмен бұл кезеңiнде парадинамикалық өзара байланыстардың қолайсыз

уақытта активизациясы болуы  мүмкін. Опырылмалардың, шұңқырлар  мен ойықтардың

қалыптасуы минералды  немесе басқа шикiзаттың жер астынан алғанан соң ондаған жылдардан

кейiн бастала алады.Өндiру жəне пайдаланудағы тəсiлдердің айырмашылықтары табиғи кешендердiң

компоненттерiнің əр түрлi деңгейде қарқынды өзгерiстеріне мүмкiндiк туғызады.

Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағысы құрамда қорғасынның, хромит, күмiс, вольфрам,

висмут, ванадий, цинк, барит  қорлары бойынша 1-шi орында орналасты. Екiншi орынды - мыс

кендерiнiң қорлары, фосфорит, молибден, кадмий, асбест, мұнай, табиғи газ бойынша алды.

Темiр жəне никел кенi, табиғи химиялық шикiзатының ұлы қорлары болды. Техногендi

ландшаттар ашық немесе шахталық полиметалл кендерi, көмiрлер, құрылыс материалдарының

өндiру тəсiлi орындарында алып кеңiстiктерде қалыптасты. Ашық өңдеудi процессi кезінде

(Екiбастұз қоңыр көмiрi, Маңғыстаудағы уран кендерi) бедердiң  жаңа антропогенді формалары

қалыптасады. Мұндай ашық жұмыстар ландшаттардың барлық компоненттерін айтарлықтай

өзгертедi, микробедердiң  əр түрлi формаларымен литогендік негіз жыныстары, өсiмдiк

бiрлестiктері, беткі жəне жер астындағы су ағыны арасында жаңа өзара байланыстарды құрады.

Ландшафттардағы бұрынғы  өзара байланыстардың түбегейлі  қайта құрылуы жаңақұрылымының  қалыптасуына əкеліп, ақырында тау-кен өндірістік ландшафт құрастырады.

Пайдалы қазбалар өндіру кезінде  литогендік негіздің құрамында заттық, минералогиялық,

түйiрөлшемдiк қатты өзгерістері болады. Беткі қабатқа əлсiз үгілген жəне төмен биогендiлiкті

терең жыныстар шығады.

3.Техногенді ландшафттардың  А.М.Рябчиков бойынша классификациясы.

Антропогенді ландшаттардың  толық классификациясын А. М. Рябчиков құрастырған, ол

Жердiң қазiргi ландшаттарын өндiрiстiк əрекеті нəтижеде болған өзгерістер деңгейін келесi

топтарға бөледi: iс жүзiнде  өзгермеген табиғи ландшаттар; əлсіз  өзгертiлген ландшаттар;

бұзылған ландшаттар; қатты  бұзылған ландшаттар немесе антропогенді бедлендтер; қайта өзгертiлген немесе мəдени, ландшаттар; табиғи негiзде  адам жасаған антропогенді ландшаттар. А.М. Рябчиков антропогенді модификация  жəне бастапқы табиғи ландшафттардың шеңберiнде табиғи территориялық кешендердiң деңгейін қалыптастырушылардың біріне жатады. Сондықтан, ол, əдеттегiдей «антропогенді ландшафт адамның əсерінен пайда болған табиғи ландшафттар шекарасынан аса алмайды» деп санайды. Автор табиғи компоненттерге антропогенді əсер ету факторларын қарастыру кезiнде «адамның тура əсер ету аясына өсiмдiк жəне жануар, топырақ, гидрографиялық желi жəне су режимі мен тiптi микро - жəне мезорельефте жəне душар болатындығын» қайталап айтады.Алайда, Сақталынып ландшаттардтық-белдеулiк дамудың негiзi зоналық жəне азондальдылық жағдайлары - ендiк күн жылуының ағыны, жалпы циркуляция мен мұхиттан

құрлыққа қарай жылжуы, құрлық пен теңіздің таралауы, геологиялық  іргетас сақталып қала

береді, жəне бұл табиғи ландшафттық  шекараларының тұрақты болуын анықтайды. Сайып

келгенде, А. М. Рябчиковте А.Г.Исаченко жəне тағы басқа зерттеушiлер сияқты табиғи ландшафттарының шектерiндегi антропогендік категориялыдың əр түрлi туындыларын ерекшелеумен ландшаттардың  бiр қатарлы классификациясы позициясын ұсынады .

Қазақстан аумағын қарастырайық. Бұл жерде аз өзгертiлген табиғи ландшафттарсалыстырмалы əлi аман сақталған. Олардың консервациясы нəтижеде төмен халық тығыздығыжəне қолайлы  табиғи-климаттық жағдайлардың аз болуы  арқасында мүмкiн болды. Бірақта, қазiргi дəуiрде алдыңғы кезеңдермен  салыстырғанда табиғатқа антропогенді əсердiң масштабтары дегенмен өлшемсiз  өсуде. Бұл қазіргі таңда үздiксiз  өсіп келе жатқан алғашқы (табиғи) ландшаттардың  құрылымда қатты өзгеруіне себепшi болды.Қазақстан табиғатына антропогенді əсердiң тарихына шолу көрсеткендей, жергiлiктi

ландшаттардың өте көп  бөлігі адаммен өзгертiлген. Барлығы  дерлiк табиғи ландшафттардыңантропогендік  модификациясы болып табылады.

Осыған байланысты адамның  шаруашылық əрекетінің ландшафттарға  əсерін есепке

алуымен олардың келесi классификация  жасалынды: 1) табиғи күйге жақыны; 2) əлсізөзгертiлген (көбiнесе фауна жəне өсiмдiк сферасы); 3) бұзылған (өсiмдiк  жəне топырақсферасы); 4) қатты бұзылған (бедер, топырақ, өсiмдiк сферасы); 5) қайта  өзгертiлген (мақсаттытүрде жақсартуға қарай өзгертiлген); 6) мəдени (табиғи ландшафттардың орындарында табиғи

компоненттерінiң көпшiлiктерi жасанды өзгертілген).

4.Техногенді ландшафттардың  А.Г.Исаченко бойынша тұжырымдамасы. «Мəдени» немесе антропогенді ландшафттар мəселесіне жататын  сұрақтардыА.Г.Исаченко жан-жақты қарап  шыққан. Ол табиғи жəне антропогенді табиғи ландшаттардыңарасындағы шекараның  өткiзілуі біртекті еместігін белгiлейдi, өйткені жердiң барлықландшафттары адамзат қоғамның əсерлерiне əрқалай болсада ықпалынан өтті. Осықорытындымен көнбесе болмасын. «Мəдени» ландшафттардың өзі алғашқы (табиғи) ландшаттардың деп аталатын күрделi модификациясының бiрі болып табылады. Антропогендікəсерлер жүрген ландшаттардың дамуы туралы сұрақтарды қозғай А.Г.Исаченко кез келген өзгертiлген ландшафт қоғамның емес табиғаттың заңдары бойынша дамуын жалғастырады деген пікірін əдiл бекiтедi .Адамзат əліде ландшаттардың дамуын басқаратын табиғи заңдарды өзгерте алмайды, бiрақтабиғи процесстердiң дамытуының жылдамдығы жəне бағытын өз дегенімен өзгертеландшаттардың эволюциясында белсене қатыса. Оларға əсер ететін антропогендік факторлардың жəне табиғи өзара байланыстардың өзгерiс дəрежелерiне байланысты алғашқыландшаттардың антропогендік категориясы (қалпына келтiрiлген) деп есептеген жөн секілді. А.Г.Исаченко əрбiр өзгертiлген ландшафт алғашқы ландшафттармен (табиғи) тығыз байланғандеп тұжырымдайды. Бұл байланыс əрине, табиғи жəне өзгертілген ландашттардың литогендікнегізінің ортақтығымен жəне өзгерiссiздiгiнмен айқындалады. Табиғи компоненттер антропогендік  əрекеттерге бiрдей дəрежеде ұшырамайды, əрекеттерландшаттардың литогендік негізіне (iргенiң геологиялық құрылысы, бедердiң  түрi),ландшафттардың негiзгi зоналық  жəне азональдық даму шарттарына көп əсер етпейді. Бұл_жағдайлар литогендік негізді ландшаттардың қалыптасуындағы үрдісіндегі бастаушы факторболып қабылдануы дəлелдiктiң қосымша растауы болып табылады. Мұндай топырақ,өсiмдiктер, жануарлар дүниесі секілді табиғи компоненттер антропогендік факторлар ықпалынатез ұшырайды .Табиғи ландшафттың үлкен мүдде адамның шаруашылық əрекеті арқасында өзгертiлгенландшафттарға өту сипаты туралы сұрақ үлкен қызығушылық тудырады.. Ландшаттардыңтабиғи компоненттерiне тура немесе жанама антропогендік əсер үрдісінде қайтарымды немесеқайтымсыз зардаптарға əкеліп, ландшафтдың морфологиялық құрылымның күрделенуiнеəкеледі.Жаңа морфологиялық бiрлiктердiң фациялар, мекен бірлігінде пайда болу соңында нақтыландшаттардың құрылымының сапалық өзгеруіне жəне антропогенді модификациялардыңқалыптасуына алып келедi. Адам шаруашылық іс-əрекетіне ұышыраған кез келген ландшафттаəлсіз өзгергенен қатты өзгергенге дейінгі əртүрлi дəрежелі табиғи территориялық кешендердi айқындауға болады. Басқаша айтқанда, əрбiр ландшафтта антропогендік факторлардың əсерi арқасында болған өзгерістер тарихы жатыр. Жер ландшаттарына антропогендік əсерлер түрлері жəне масштабтары бойынша алуан, бірақта, олардың бəрі олар табиғи ландшафттардың шекараларында айқындалады жəне тек қанаөте жылжымалы биогендiк жəне гидроклиматтық байланысарды өзгертеді. Ландшаттарғантропогендік əсер ету процессi кезінде олардың шектерiндегi табиғи өзара байланыстарбұзады, нəтижеде ландшаттар қосымша қасиеттер алып, бiрақ өзінің тектiк бiрлiктерiнжоғалтпайды .Ландшаттарға антропогендік əсер дəрежесінің тоқтатылуы немесе қысқаруы кезінде соңғысы бастапқы күйлерге қайтып келуге ұмтылады. Бұл жағдайлар ландшаттарды екi катарлыжіктелуі қажеттiлiгiн, олардың табиғи жəне «мəдени» деп бөлiнуiн терiске шығаруына қосымшадəлел болып табылады. Өзгертiлген (мəдени) ландшаттар табиғи геожүйелердiң(варианттарымен) антропогендік модификациясы болып табылады. Геожүйелердiң табиғи өзара  байланыстарының бұзылуы нəтижесiнде  табиғиландшафттардың əр түрлi антропогендік дəрежелерi пайда болады. Ландшафттардыңморфологиялық құрылымының бөлшектенуінің үлкен дəрежесi антропогенді табиғатқа əсердiңтөменгі мəдениетi туралы куəландырады. Жəне керiсiнше, өндiргiш күштердiң жоғарғыдеңгейде дамуы ландшаттық морфологиялық құрылымдардың табиғи қарама-қарсылықтарының тегiстеуiне мүмкiндiк туғызады. Мұндай табиғи территориялық кешендер өзгертiлгенландшаттар деп атала алады.А.Г.Исаченко ландшаттардың келесi төрт категориясын ерекшелеуді ұсынады:өзгертiлмеген немесе алғашқы қауымдық; əлсіз өзгертілген; бұзылған (қатты өзгертiлген); қайтаөзгертiлген, немесе шындығында мəдени. Қалалардың ландшаттары, автордың пiкiрiншедi, табиғи байланыстары қатты бұзылған немесе қайта өзгертiлген табиғи ландшафттардыңмодификациясы болып табылады.