5 .Техногенді факторлар
Фактор, экологияда — 1) процестердің
қозғаушы күші немесе оларға ықпалы бар
жағдай, қайсыбір процестегі, құбылыстағы
мәнді жағдай; 2) факторлық талдауда зерттелетін
айнымалы шамалар арасындағы корреляция
өрнегінің көрінісі. Факторлардың ішіндегі
маңыздылары: абиотикалық-экологиялық
Фактор — организмдерге әсер ететін бейорганиктік
және экологиялық Факторлар; адам Факторы — адамның “адам
— қоршаған орта” жүйесіндегі әрекетінің
тиімділігіне ықпал ететін не шектейтін анатропологиялық-морфологиялық,физиологиялық
және психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы;
а) адамның әлеуметтік, экономикалық
өндірістік, ғылым-техникалық, ұйымдастырушылық-басқарушылық, т.б. қатынастар жүйесіндегі
әрекетінің ерекше белгіленуі; ә) қоғамдық
өмірдің әр түрлі салаларындағы қызметтің
субъектісі ретіндегі адамға қатысты
жағдайлардың бәрі жатады; ақпараттық
Фактор— әдетте тіршілікте аса маңызды
мәліметтің коды (“жазылу” жүйесі) ретінде
көрінетін, сондықтан тіршілік иесіне
шамадан тыс әсер етпейтін Фактор, мысалы,
генетикалық Фактор; антропиялық Фактор
— адамның бір нәрсеге тікелей әсері барысында
пайда болатын Фактор; атмосфералық
Фактор — атмосфераның физикалық күйімен
және химикалық құрамымен байланысты
Факторлар; әлеуметтік Фактор — адамдарда
қоғамдық қатынастардан немесе табиғаттағы
жәндіктерде (құмырсқа, ара, термит, т.б.)
әлеум. құрылымнан болатын Фактор; биогендік
Фактор — тірі организмдердің қоршаған
ортаға қазіргі және бұрынғы замандардағы
тікелей не аралық ықпалына байланысты
Факторлар жиынтығы; биологиялық Фактор
— тіршілік барысында пайда болатын, атап
айтқанда оның қалыптасуының негізгі
көзі тірі организм не олардың қандай
да болсын жиынтығы болып табылатын Фактор
(мысалы, жыртқыш пен оның жемтігінің арасындағы
байланыс — қорек азаю Факторы); биосфералық
Фактор — негізгі көзі және ортасы
биосфера болып саналады; биотикалық
Фактор — 1) шығу негізі тірі организмнің
ортаға аралық әсері болып табылатын Фактор,
мысалы, химиялық бөлінділер (фитонцидтер,
т.б.), организмдердің жойылуы (көмір, теңіз
карбонаттарының түзілуі) немесе олардың
бұрынғы өтіп кеткен кезеңдегі іс-әрекеттері
(мысалы, топырақ түзілуі); 2) бір организмнің
тіршілік әрекетінің басқа организмнің
тіршілік әрекетіне әсер-ықпалының жиынтығы.
Бұлар түрішілік (демографикалық, этологиялық,
топтық, т.б.) және түраралық (селбесу, жыртқыштық,
т.б.) болып бөлінеді; (қара Бәсекелестік, Комменсализм, Мутуализм, Паразитизм);биоценоздық (ценоздық) Фактор — негізі жеке организм, популяция, түр не олардың кездейсоқ жиынтығы
емес, биоценозды құрайтын организмдердің
жиынтық әрекеті болып табылатын Фактор;
мутагендік Фактор — тікелей немесе жанама
түрде гендік мутациялар тудыратын Фактор,
мысалы, радиацияның жоғары болуы, қоршаған
ортаның химиялық заттармен ластануы;
табиғи Фактор — адамның қатысуынан тысқары
(антропогендік емес) немесе оның биологиялық
мәнімен байланысты (бұған техногендік
әсер де қосылады) әрекет ететін Фактор;
табиғи-антропогендік Фактор — табиғи
Фактордың адам әрекетінен өзгергендігі
соншалық, ол өзінің түп нұсқасынан сан
жағынан да, сапа жағынан да өзгеше болып
келеді; түрлік Фактор — биологиялық түр
шеңберінде пайда болып, әрекет ететін
Фактор Жалпы түрлік, популяц., топтық
және индивидтік Факторларды қамтиды; физиологиялық
Фактор — адамның өз организміне тигізетін
жекеше ықпалы, мысалы, стресс; химиялық
Фактор — қоршаған ортаның химиялық
құрамынан (соның ішінде химиялық ластанудан)
болатын Фактор;шектеуші
Фактор— 1) қайсыбір процестің, құбылыстың
не организмнің (түрдің, қауымдастықтың)
тіршілік етуі үшін шектеу қоятын Фактор,
мысалы, түрлер арасындағы бәсекелестік;
2) ең көп не ең аз шамада болатындықтан
экожүйенің құрамы мен биологиялық өнімділігіне
басқалардан гөрі ықпалдырақ әсер ететін
экологиялық Фактор, мысалы, далалық аймақтаөсімдіктер үшін — су, орманды жерлерде
— топырақтағы қоректік заттардың молдығы,
тундрада — жылу мөлшері шектеуші Фактор
болып саналады; эволюциялық
Фактор — қазіргі кездегі әсер сипаты
организмдердің бұрынғы геол. кезеңдердегі
тіршілік әрекеті нәтижесінде анықталған
Факторлар (мысалы, атмосферадағы оттек
мөлшері, озоносфера, т.б.); Абиотикалық
фактор, Антропогендік
фактор, Экологиялық
фактор
6 Қоршаған ортаны
ластаушылар.
Қоршаған ортаның ластануы
мəселесін шешуде географиялық заңдылықтары
есепке алу қажет; олар тəжірибелік
зерттеу қойылымдарында жəне экожүйелерге
техногенез əсерінболжағанда, жүйе мониторингісі
мен қоршаған ортаны қорғау шараларын
ұйымдастырудытаңдағанда ескерілуі
керек. Құрамында темiр бар заттармен
топырақтың ластануы агрессивтi органикалыққышқылдардың
аз жылжитын кешендерге байланысуына
алып келедi. Темiр техногендiшашыратудың
процессi кезінде топыраққа түсе
қышқылды кешендi органикалық қосылыстар
-хелаттар түзе алады. Хелаттар тез
ерiгiш жəне топырақтардан жылдам
шайылады. Хелаттармен
ластану бастан кешiрген ТТЖ-ге
Торғай ойпаты мен Қазақ ұсақ шоқысын
жатқызуға болады.Топырақтардың
ластануының маңызды көзі сынап,
сонымен бiрге оның қосындыларыныңөнiмдерi
болып табылады. Сынап қоршаған ортаға
құрамында сынап бар пестицидтермен,целлюлоза-қағаз
өнеркəсiптiң қалдықтарымен, сынапты электродтарды
технология қолданатынсода жəне сынап
хлордың өндiрiбімен түседі. Өнеркəсiптiк
өндiрiстердiң қалдықтары көбіндеметаллды
сынапты, сонымен бiрге сынаптың өзіне
қарағанда тез ұшатын жəне уытты болыпкелетін
əр түрлi органикалық емес жəне органикалық
сынаптың қосылыстарын (диметил сынап)қолданады.
жəне т.б. атап өту керек. Ландшафттардың
металлдармен жəне олардың қосылыстарыменластануы
көп жағдайда топырақтардың физикалық-химиялық
қасиеттерiне, жеке алғандатопырақтың
рН тəуелдi болады. Бейтарап жəне сiлтiлiк
ортада металлдардың жылжымалығықышқылдыға
қарағанда аз. Əдеттегiдей, топырақтың
рН ортасы мобильді төмен валенттi əлсізжылжымалы
жоғарғы валенттi металлдар қосылыстарының
формаларының арасындағы тепе-теңдiкті
анықтайды. Металлдардың улы əсерiн төмендетудің
негiзгi əдiстері, сондықтан 6,5кедейiн əктеу
арқылы топырақтарының рН жоғарылату,
сонымен бiрге топырақты органикалық
заттармен өңдеуi болып табылады.Орталық
Қазақстанның ландшафттары техногенез
өнiмдерiмен өте қатты ластанған.Осылай,
Қарағанды қалалық агломерациясында
шаң-тозаңдық жүктемесi тəулігіне 20-30 кг/км2-тан
15000-25000 кг/км2 дейін өзгередi. Сипатталып
отырған аумақтағы шаңның шөгілуі
мөлшерітəулігіне 60 кг/км2 тең. Бұл агломерацияның
техногендi ластануының мəлiметтерi
(ауданда 400
км2) бойынша топырақ пен
суы - 70% қорғасынмен, 60% сынаппен, мыспен
жəне цинкпен -40%, хромен - 30%, марганецпен
- 80%, никелмен - 10% ластанған. Өте қарқынды
ластанудыңэпицентрлерi iрi кəсiпорындарды
маңай байқалады: солтүстiк-шығыс
өнеркəсiптiк аймақ(Майқұдық), солтүстiк-батыс
өнеркəсiптiк аймақ (Жаңа қала, Михайловка).
ТопырақтардағыШРК асып кету орташа
мəні келесідей: Cu30, Zn30, Cr30, Pb10, Ni10, Mn5; Саран
химиялық – таушахтасында - Hg10, Pb7, Zn6,
Cr5, Шахтинск химиялық - тау шахтасында
- Pb7, Zn5, P4, Mn3;Абай энергиялық-тау шахтасы
- Pb6, Zn5, Mn4, As5 V45.
Жылжымалы тотықтарды анықтауда
атомдық абсорбция əдiс арқылы
тастандылардыңнегiзгi ингредиенттерінің
мөлшерін анықтағанда - техногендi басқа
түрге өзгертiлген шөлдіңқұба топырақтарындағы
мыс - 134,7.102 –тен 85,0.10 2% дейін, табиғи - техногендi
жүйелердiңтопырақтарындағы - 55.0.102 -тен
15,0.102%. аралығында болды. Геохимиялық
табиғи фонда
мыстың мөлшері элювиалдi
кешендерде 0,3-0,5.102 –тен супераквальды
кешенде 4,0.102%дейін өзгердi. Топырақтардағы
микроэлементтердiң мөлшерін салыстырғанда
иоғандардыңтабаны, көл маңы кешендері,
сайлар мен беткейлер алды жоғарғы
ластануға ұшырайтыныанықталған. Си,
Cd, Ni, Co изоконцентратының сызбаларын
талдау, Қазақстан шөл зонасындағытабиғи
- техногендi жүйелерiнiң топырақтарындағы
ауыр металлдарының таралуы солтүстiк-шығыс
тасмалдауға тəуелді көрсеттi.
Аридті климат жағдайында
сұр құба топырақтағы жусанды-бетегелі
өсімдікті ұсақшоқылар мен денудациялық
жазықтықтар жəне сұр құба, құба
сортаңды топырақтардағы алуаншөпті-дəнді-жусанды
ассоциациялы аллювиальды жəне жайпақ-толқынды
жазықтарландшафттарында техногенді
факторлар əсерінен ортаның əлсiз
сiлтiлi реакциясы менсульфатты - кальцийлі
жəне хлоридті - сульфатты-натрийлі тұздану
шарттарында ауыр
металлдардың жинақталуы
байқалады. Ең үлкен өзгеріске қатты
тілімдееген бедерділандшафттар душар
болады.
7.Техногенді факторлардың
әсері
Соңғы кезде, техногендi ауытқушылықтарды
түсiндiрусiз анықтау жəне тiркеутенденциясы
техникамен жəне ландшафттардың аралығындағы
тура жəне керi байланыстардыңкөп факторлы
болуымен түсіндіріле алады. Бүтiндiк
табиғи түзілім ретінде ландшаттардың
əртүрлi табиғи аймақтардағы нақтылыөндiрiстiң
ықпалы етуі кезінде қалыптасатын техногендi
əсерлер ауыртпалығына қарсы
жауапберу реакциясын зерттей, бұл
аймақтардың геожүйелерiнiң бір
техногендік əсер типінесалыстырмалы
тұрақтығы жайлы анықтауға болады.
Техногендi əсер бастан кешiріп жатқанландшафттардың
бұзылуы негiзiнен жеке табиғи компоненттердiң
немесе оның құрылымының
өзгергендiгi дəрежесiмен
анықталады. Ландшаттар бұл өзгергендiгі
оның техногендiмодификациясы түрінде,
немесе кешеннің барлық негiзгi құрылымдарының
түбегейлі қайтақұрылуы түрінде
айқындала алады.Ландшаттардың техногендi
модификациясы сол компоненттердiң
техногендi өзгерiстеркүшi олардың табиғи
мүмкiн инвариантылық құбылмалылық
шегінен аспайтын жағдайдажекеленедi.
Басты компоненттердiң табиғи тербелiстер
амплитудасы шамасының техногендi
ауытқулары ландшаттық құрылымның
түбегейлі қайта құрылуына жəне
олардыңбұзушылығына бағытталды, яғни
олардың табиғи - техногендi жүйелердiң
құрама бөлiгi болыптабылатын техногендi
түзілімдер - техногеобиомаларға өзгеруіне
əкеледі. Бұл өзгерiстердiталдауда ландшафттардың
дағдарыстық жүктемелерi бекiтiледi.
Техногендi əсерлеркөрсеткiштері - уақыт
бiрлiгi ішінде аудан бiрлiгіне техногендi
заттардың түсуi болып
табылады.Бiздiң мəлiметімізше,
Қазақстан Республикасының аридті
ландшафттарының техногендiмодификациялануы
морфологиялық құрылымын жеңiлдету,
ал бастапқы бұзлу кезеңдерінде -дифференциацияның
жаңа факторларының пайда болу есебiнен
оның күрделендіру жолындажүреді. Техногендi
фактор зоналық - азондальдылық белгiлер
мен техникалық жүйелердiң өзараəрекеттесуi
жағдайында ландшафттардың қалыптасуы
сияқты едəуір маңызды. Техногенезландшафттың
бет-бейнесiне ғана емес, геохимиялық
жағдайын да түпкiлiктi түрде өзгертедi.
Орталық Қазақстанның, Оңтүстiк
Арал маңы мен Қазақстандық Алтайдың
үлкенкеңiстiктерi еншiсiне шығарылатын
өнiмнiң барлық көлемiнің 30% жəне валюталық
бюджеттің80% дерлiк шамасы келетiн
кен өндiру өнеркəсiптiң кəсiпорындарымен
шұғылданады. Бұлаумақтар аридті климаттың
ерекшелiктері асқындыратын техногендi
факторларының қуатты
ықпалында болады. Өте осал ТТЖ-лер
Аят, Соколовский, Сарбай, Қоржынкөл, Қашар,
Атансор_,
Атасу – Қаражал кен
орындарында қалыптасады.
Мұндай өлкелердiң табиғи
- техногендi жүйелерi фосфордың, күкiрт,
ванадий, кобальт,
марганец, хром, титан, кадмий,
қорғасын, никел, мыстың ыдырауы өнiмдерiмен
қайтажүктеген. Ландшафттарға ықпал ету
ашық жəне жер астындағы тау-кен жұмыстары
нəтижеде литогендікнегіздің
бұзылуы кезінде де, ТТЖ-дің антропогендік
элменттері -үйінділерді, қалдықтарды
сақтау қоймаларын, қалдықтар тоғандарынды,
карьерлердіжасағанда болады. Техногендi
жүктемелердiң қарқындығы туралы табиғи
орталардағы (су,ауа жəне т.б.) техногендi
ағындардың сандық мiнездемесiн жан-жақты
алып қарағандаанықтауға болады .М.А.Глазовская
жəне Н.С.Қасымовтың (1989) мəліметері байынша
шөл зоналарындағыатмосфераның ластануы
келесi жоспар бойынша жүреді: радиусы
25 км жерде ауыр металлдар(Cu, Cd, Mo, Fe, Pb жəне
Fe) мен күкiрттiң қостотығынан тұратын
металлургиялық шаңмен
атмосфераның ластануының
жоғарғы аймағы байқалады. Бұл зона
iшiнде - күкiрттi газ бен
шаңның шоғырлануы 4 есе
көп, 40 % зиянды қоспалардан тұратын
радиусы 5 км болатын
зонашаны, ластаушы заттар концентрациясы
2,5 есе көп, 45% қлдықты лақтырымдылардан
тұратын радиусы 5 пен 25 км аралығындағы
зонаша.
8 Техногенді ластану
көздері
Қазақстанда соңғы жылдары
қоршаған ортаға қалдықтардың тасталуы
мен көмілуін
тұрақтандыру жағынан
көп жұмыстар жасалған болатын, бірақта
экономиканың шикізат
бағытында дамуы себептерімен
қалдықтардың мəселесі өз өзектілігін
жоғалтқан жоқ,
керсінше одан ары ушығуда.
Қазақстандағы бос жəне кең
территориялардың болуы көпке дейін
жер мəселесіне көңіл
бөлмеудің бір себептері
болып келді. Бұған сондай-ақ қандайда
бір қалдықтарды екінші ретті
пайдалануға ынталандыратын
заң ережелерінің жоқ болуы себеп
болды. Осыған дейін өндіріс
қалдықтары, уытты қалдықтарымен
қоса экологиялық нормалар мен талаптарын
орындамай
сақталып келуген, нəтижесінде
республиканың көптеген аудандарында
жер асты жəне беткі
сулар қарқынды түрде ластануға
ұшыраған. Мысалға, Ақтөбе облысында
– хромынң алты
валентілігімен, Жамбыл облысында
– фтор жəне фосформен, Шығыс Қазақстан
облысында –
ауыр металлдар тұздарымен
ластану қарқынды жүрген. Мұнай өнімдерімен,
ауыр
металлдармен, сонымен қатар
Қызылорда, Атырау, Батыс Қазақстан
облыстарының жерлері
ластанған. Мұнда бұрғылау
шламдарының, мазуттанған жəнетөмен радиоактивтіленген
сулардың, бұзылған жерлер ауданының
көлемдері бағалауға қиын келдеді.
Жыл сайын Республикада 50
мың тоннадан астам мұнай шламдары
мен мазутпен
ластанған жерлер пайда болады
екен. Қазақстандық Каспий маңы аймағында
мазуттанған
жерлердің жалпы ауданы 194
мың. га құрайды, ал ағылған мұнайдың
көлемі млн тоннаға дейін
жетеді. Топырақ қабаты 10
метр тереңдікке дейін мұнаймен қанығады.
Өндіріс орындарының жылдық
шығыны кезінде шамамен 1 млрд тоннаның
100 млн
тоннасы ғана тиімді пайдаланылады.
Террикондық қалдықтар карьерлері,
бұрғылау ұңғымалары,
қоймалар арқасында 60 мың
гектардан астам жерлер жаттанып,
жарамсыз болып қалады екен.
Өндіріс орындарының үздіксіз
қалдықтарының көлемінің өсуі жаңа техногендік
ландшафттарды құрайды. Қалдықтар
үйінділерінің биіктігінің өсуінен
бұл террикондар
қарқынды түрде шаң
түзілу көзіне айналады
9 Техногенді ландшафттарды
зерттеген ғалымдар
«Мəдени» немесе антропогенді
ландшафттар мəселесіне жататын
сұрақтардыА.Г.Исаченко жан-жақты қарап
шыққан. Ол табиғи жəне антропогенді табиғи
ландшаттардыңарасындағы шекараның
өткiзілуі біртекті еместігін белгiлейдi,
өйткені жердiң барлықландшафттары
адамзат қоғамның əсерлерiне əрқалай
болсада ықпалынан өтті. Осықорытындымен
көнбесе болмасын. «Мəдени» ландшафттардың
өзі алғашқы (табиғи) ландшаттардың
деп аталатын күрделi модификациясының
бiрі болып табылады. Антропогендікəсерлер
жүрген ландшаттардың дамуы туралы
сұрақтарды қозғай А.Г.Исаченко кез
келген