Шпаргалка по "Техногенді экология"

өзгертiлген ландшафт қоғамның емес табиғаттың заңдары бойынша  дамуын жалғастырады

деген пікірін əдiл бекiтедi

М.А.Глазовская жəне Н.С.Қасымовтың (1989) мəліметері байынша шөл зоналарындағы

атмосфераның ластануы келесi жоспар бойынша жүреді: радиусы 25 км жерде ауыр металлдар

(Cu, Cd, Mo, Fe, Pb жəне Fe) мен күкiрттiң  қостотығынан тұратын металлургиялық  шаңмен

атмосфераның ластануының  жоғарғы аймағы байқалады.

Табиғи тосқауылдармен қоса А.И. Перельман техногенді геохимиялық  тосқауылдр деген

түсінік енгізген. Техногенді тосқауылдарды техникалық құрылымдар арқылы қалыптастырып,

күшейтуге болады

А.И.Перельман ұсынған (1978) техногендi ауытқушылықтар классификацияларында

геохимиялық фоны (зат алып қою есебiнен) төмендетiлген де, жоғарылаған  да техногендi

ауытқушылықтар ерекшеленеді.

Ю.Е.Сает, Е.П.Сорокин жəне т.б. (1983) жүргізген iрi өнеркəсiптiк қалаларының топырақтарындағы техногендi ауытқушылықтарды зерттеулердің арқасында қатты атмосфералық жауын-шашын құрамдағы элементтер қауымдастығы айқындалды

10 Техногенді ландшафттар модификациясы

Бүтiндiк табиғи түзілім  ретінде ландшаттардың əртүрлi табиғи аймақтардағы нақтылыөндiрiстiң ықпалы етуі кезінде қалыптасатын техногендi əсерлер ауыртпалығына қарсы  жауапберу реакциясын зерттей, бұл  аймақтардың геожүйелерiнiң бір  техногендік əсер типінесалыстырмалы тұрақтығы жайлы анықтауға болады. Техногендi əсер бастан кешiріп жатқанландшафттардың бұзылуы негiзiнен жеке табиғи компоненттердiң  немесе оның құрылымыныңөзгергендiгi дəрежесiмен  анықталады. Ландшаттар бұл өзгергендiгі оның техногендiмодификациясы түрінде, немесе кешеннің барлық негiзгi құрылымдарының түбегейлі қайтақұрылуы түрінде  айқындала алады.Ландшаттардың техногендi модификациясы сол компоненттердiң  техногендi өзгерiстеркүшi олардың табиғи мүмкiн инвариантылық құбылмалылық шегінен аспайтын жағдайдажекеленедi. Басты компоненттердiң табиғи тербелiстер амплитудасы шамасының техногендi

ауытқулары ландшаттық құрылымның түбегейлі қайта құрылуына жəне олардыңбұзушылығына бағытталды, яғни олардың табиғи - техногендi жүйелердiң  құрама бөлiгi болыптабылатын техногендi түзілімдер - техногеобиомаларға өзгеруіне  əкеледі. Бұл өзгерiстердiталдауда ландшафттардың дағдарыстық жүктемелерi бекiтiледi. Техногендi əсерлеркөрсеткiштері - уақыт  бiрлiгi ішінде аудан бiрлiгіне техногендi заттардың түсуi болыптабылады.

Бiздiң мəлiметімізше, Қазақстан  Республикасының аридті ландшафттарының  техногендiмодификациялануы морфологиялық  құрылымын жеңiлдету, ал бастапқы бұзлу  кезеңдерінде -дифференциацияның жаңа факторларының пайда болу есебiнен оның күрделендіру жолындажүреді. Техногендi фактор зоналық - азондальдылық белгiлер мен техникалық жүйелердiң өзараəрекеттесуi жағдайында ландшафттардың қалыптасуы сияқты едəуір маңызды. Техногенезландшафттың бет-бейнесiне ғана емес, геохимиялық жағдайын да түпкiлiктi түрде өзгертедi.Орталық Қазақстанның, Оңтүстiк Арал маңы мен Қазақстандық Алтайдың үлкенкеңiстiктерi еншiсiне шығарылатын өнiмнiң барлық көлемiнің 30% жəне валюталық бюджеттің 80% дерлiк шамасы келетiн кен өндiру өнеркəсiптiң кəсiпорындарымен шұғылданады. Бұлаумақтар аридті климаттың ерекшелiктері асқындыратын техногендi факторларының қуаттыықпалында болады. Өте осал ТТЖ-лер Аят, Соколовский, Сарбай, Қоржынкөл, Қашар, Атансор,Атасу – Қаражал кен орындарында қалыптасады.Мұндай өлкелердiң табиғи - техногендi жүйелерi фосфордың, күкiрт, ванадий, кобальт,марганец, хром, титан, кадмий, қорғасын, никел, мыстың ыдырауы өнiмдерiмен қайтажүктеген. Ландшафттарға ықпал ету ашық жəне жер астындағы тау-кен жұмыстарынəтижеде литогендік негіздің бұзылуы кезінде де, ТТЖ-дің антропогендік элменттері -үйінділерді, қалдықтарды сақтау қоймаларын, қалдықтар тоғандарынды, карьерлерді

жасағанда болады. Техногендi жүктемелердiң қарқындығы туралы табиғи орталардағы (су,

ауа жəне т.б.) техногендi ағындардың сандық мiнездемесiн жан-жақты алып қарағанда анықтауға болады.М.А.Глазовская жəне Н.С.Қасымовтың (1989) мəліметері байынша шөл зоналарындағы атмосфераның ластануы келесi жоспар бойынша жүреді: радиусы 25 км жерде ауыр металлдар(Cu, Cd, Mo, Fe, Pb жəне Fe) мен күкiрттiң қостотығынан тұратын металлургиялық шаңмен атмосфераның ластануының жоғарғы аймағы байқалады. Бұл зона iшiнде - күкiрттi газ бен шаңның шоғырлануы 4 есе көп, 40 % зиянды қоспалардан тұратын радиусы 5 км болатын зонашаны, ластаушы заттар концентрациясы 2,5 есе көп, 45% қлдықты лақтырымдылардан

тұратын радиусы 5 пен 25 км аралығындағы зонаша. Кен орыннан немесе байыту комбинаттарынан 25-80 км арақашықтыққа созылған 15% ластаушы заттар.

11 Техногендік әсерлердің жіктелуі

Аталған жұмыста қоңыр  көмірдің негізінде жұмыс жасайтын жылу электрстанцияларынан шығатын  тасындылардың қоршаған ортаға тигізетін əсерлерін, олардыңерекшеліктері қарастырылады. Біздің жүргізген зерттеулердің нəтижесінде негізіненөнеркəсіптік кəсіпорындардың атмосфераға шығарылатын тастандылардың мөлшері бойынша

алынған мəліметтердің негізінде  қоршаған ортаға атмосфера арқылы техногендік  əсер етудің жіктемесінде ескеріліп, көрсетілген.Жіктеудің негізгі бірліктері – тип, типше, класс, түр жəне түрше. Тип жəне типшеқоршаған ортаның реакциясына байланысты анықталады. Негізінен үш типі анықталған:қышқыл, сілтілік, бейтарап жəне оны құраушы 7 типшеден, яғни өте қышқыл, қышқыл, əлсізқышқыл, өте сілтілі, сілтілі, əлсіз сілтілі, бейтарап тұрады. Олардың əрқайсысы ландшафттарға

техногендік əсер етуде маңызды  орын алатын, типоморфты, макро- жəне микроэлементтерменжəне олардың қосындыларымен анықталатын  класстарға бағынышты болып келеді. Түрлергебөліп жіктеуде құрамдық мөлшерлері жоғары (аномальді) болып келетін  микроэдементтергебайланысты. Жіктелу (классификация) сызба-нұсқасында класстар, түр жəне туыс жəне олардыңəсер ету  түрлері көрсетілген.

Бұл жіктеме бойынша ҚЖЭС-қа техногендік əсер ету сілтілік типке, əлсіз сілтіліктипшеге, карбонатты-кальцийлік классқа жатады, ал туыстық əсер ету күкірттік жəне темірлікмакроэлементтермен, ал түр – стронций жəне марганецтік  микроэлементтермен ластануқатарына  жатады. Зерттеулердің нəтижесі бойынша, өнеркəсіптік аймақтардың аумағының

ландшафттық-геохимиялық  жағдайы негізінен техногендік  əсерлердің типіне байланыстыболады. Мысалға, сілтілік тип бейтарап, əлсіз  қышқылданған жəне қышқыл геохимиялықжағдайлардың  сілтілікке[Давыдова, 1980, 1982, 1983], ал қышқыл тип түрі, керісінше бейтарапжəне сілтілік қышқылдық əсер ету түрлеріне  ауысуына алып келеді. И. Перельманның [1972, 1975] анықтамасы бойынша, яғни ландшафттардағы  химиялық элементтердің жылжуын(миграциясын) анықтайтын ландшафттық-геохимиялық  жағдайлардың тотықтырғыш-тотығу

(Eh) жəне сілтілік-қышқылдық  (рН) басты интегралдық көрсеткіштерін  өзгертетін техногендік

əсер ету типтерін ескерген жөн. Сілтілік ортаның қышқыл ортаға ауысуы көптеген химиялықэлементтердің, əсіресе, ауыр металдардың жылжуын, орнын ауыстыруын арттырады. Бұлжағдайда  олар биотаға улы болып келеді [Влияние загрязнений..., 1981; Парибок и др., 1981].Миграцияның қышқылдық ортадан сілтілікке (əсіресе кальцимен қосылысында) ауысуы,керісінше көптеген элементтер əрекеттерінің баяулауына алып келеді, яғни олардыңуыттығын бəсеңдетеді [Давыдова, Покатилов, 1981; Давыдова, 1982; Гармаш, 1985].

Техногендік əсер ету барысында  көп жағдайда оның қуаты мен типіне байланысты жаңа немесегеохимиялық  шектеулер (барьер) өзгеріске (бəсеңдейді, артады, қайта қуаттанады) ұшырайды.

Давыдова, 1980; Солнцева, 1981; Донче-ва и др., 1982]. Біздің бақылаулардың нəтижесібойынша элементтердің (Eh, рН, геохимиялық шектеулер жəне т.б.) көшіп-қонуыныңгеохимиялық жағдайларының өзгеруіне байланысты жəне типоморфттық элементтердің ауысуы[Давыдова, Волкова, 1984] элементарлы ландшафттардың басты компоненттерінің классдеңгейінде өзгерістерге алып келеді. Бір сөзбен айтсақ, типологиялық деңгейде зерттеуге ғанакелетін өзіндік бір техногендік ландшафттар қалыптасады. Мұндай толық зерттеулер еңалдымен қалыптасқан техногендік ландшафттардың ұзақ уақыттық дамуын болжау үшін қажет.Зерттеулердің нəтижелері жаңа өндірістік кешенді құру барысында ландшафттардың дамуын

болжау үшін аналог ретінде  пайдаланылады.

12.Ландшафттардың табиғи компонеттеріне антропогендік әсері«Мəдени» немесе антропогенді ландшафттар мəселесіне жататын сұрақтардыА.Г.Исаченко жан-жақты қарап шыққан. Ол табиғи жəне антропогенді табиғи ландшаттардыңарасындағы шекараның өткiзілуі біртекті еместігін белгiлейдi, өйткені жердiң барлықландшафттары адамзат қоғамның əсерлерiне əрқалай болсада ықпалынан өтті. Осықорытындымен көнбесе болмасын. «Мəдени» ландшафттардың өзі алғашқы (табиғи)ландшаттардың деп аталатын күрделi модификациясының бiрі болып табылады. Антропогендікəсерлер жүрген ландшаттардың дамуы туралы сұрақтарды қозғай А.Г.Исаченко кез келгенөзгертiлген ландшафт қоғамның емес табиғаттың заңдары бойынша дамуын жалғастырадыдеген пікірін əдiл бекiтедi.Адамзат əліде ландшаттардың дамуын басқаратын табиғи заңдарды өзгерте алмайды, бiрақтабиғи процесстердiң дамытуының жылдамдығы жəне бағытын өз дегенімен өзгертеландшаттардың эволюциясында белсене қатыса. Оларға əсер ететін антропогендікфакторлардың жəне табиғи өзара байланыстардың өзгерiс дəрежелерiне байланысты алғашқыландшаттардың антропогендік категориясы (қалпына келтiрiлген) деп есептеген жөн секілді.

А.Г.Исаченко əрбiр өзгертiлген ландшафт алғашқы ландшафттармен (табиғи) тығыз байланған

деп тұжырымдайды. Бұл байланыс əрине, табиғи жəне өзгертілген ландашттардың  литогендікнегізінің ортақтығымен жəне өзгерiссiздiгiнмен айқындалады.Табиғи компоненттер антропогендік əрекеттерге  бiрдей дəрежеде ұшырамайды, əрекеттерландшаттардың литогендік негізіне (iргенiң геологиялық  құрылысы, бедердiң түрi),ландшафттардың негiзгi зоналық жəне азональдық даму шарттарына көп əсер етпейді. Бұлжағдайлар литогендік негізді ландшаттардың  қалыптасуындағы үрдісіндегі бастаушы факторболып қабылдануы дəлелдiктiң  қосымша растауы болып табылады. Мұндай топырақ,өсiмдiктер, жануарлар  дүниесі секілді табиғи компоненттер антропогендік факторлар ықпалынатез  ұшырайды .Табиғи ландшафттың үлкен  мүдде адамның шаруашылық əрекеті  арқасында өзгертiлгенландшафттарға  өту сипаты туралы сұрақ үлкен  қызығушылық тудырады.. Ландшаттардың табиғи компоненттерiне тура немесе жанама антропогендік əсер үрдісінде қайтарымды немесе қайтымсыз зардаптарға əкеліп, ландшафтдың морфологиялық құрылымның күрделенуiне

əкеледі.Жаңа морфологиялық  бiрлiктердiң фациялар, мекен бірлігінде пайда болу соңында нақты

ландшаттардың құрылымының  сапалық өзгеруіне жəне антропогенді модификациялардың

қалыптасуына алып келедi. Адам шаруашылық іс-əрекетіне ұышыраған  кез келген ландшафтта

əлсіз өзгергенен қатты өзгергенге дейінгі əртүрлi дəрежелі табиғи территориялық  кешендердi айқындауға болады. Басқаша айтқанда, əрбiр ландшафтта антропогендік факторлардың əсерi

арқасында болған өзгерістер тарихы жатыр.

Жер ландшаттарына антропогендік  əсерлер түрлері жəне масштабтары  бойынша алуан, бірақта, олардың бəрі олар табиғи ландшафттардың шекараларында айқындалады жəне тек қана өте жылжымалы биогендiк жəне гидроклиматтық байланысарды өзгертеді. Ландшаттарғаантропогендік əсер ету процессi кезінде олардың шектерiндегi табиғи өзара байланыстар бұзады, нəтижеде ландшаттар қосымша қасиеттер алып, бiрақ өзінің тектiк бiрлiктерiн

жоғалтпайды.

13. Техногенездің негізгі көрсеткіштері 

Негізгі түсініктер. Жыл сайын  техногендік ағынға үйлесетін химиялық элементтермассасын есептеу мен  оларды табиғи геохимиялық ағында (өзен гидрохимиялық ағыны,биологиялық айналым) оралатын элементтер массымен салыстыру нəтижесінде ХХ ғ/дың60-жылдарынан бастап адамның геохимиялық іс-əрекеті күші бойынша табиғи үрдістерденкем қалмайтындығын дəлелдеді. (Додеев, 1978). Адамзат жылда жер қойнауынан жəне

жанғыш қазба байлықтарды (əсіресе көмірді) жағуда тең немесе үлкен мөлшерде көптегенхимиялық элементтерді босатады. Жылда жер қойнауынан биологиялық айналымға араласатын элементтерден асаөндіріледі: Cd —160 есе, Sb— 150, Hg — 110, РЬ — 35, As, F — 15, U —6 есе, Sn — 5, Си

— 4, Мо — 3 есе көп өндіріледі. Ag, Cr, Ni, Zn өндіру өсімдік шамамен қоректенетіне тең.Кендердiң өндіруде аз жəне шашыранды элементтердiң шығаруымен қатар аз емесмөлшерде, көп элементтер үшiн көп мөлшерде қоршаған ортаға көмірді өртеуден босатылыптүседі. Жыл сайын көмірді жағуда биологиялық айналымдағыдан көп элементтер босатылады,Hg 8700 есе, As —- 125, U — 60, Cd — 40, Li, Y, Be, Zr — 10, Sn, V — 3—4 есе.Металлдар өндіру мен тұтыну жəне отын жағу көбiнесе құрлықта жүретіндіктен, едəуірхимиялық ауыртпалықты жер бетіндегі экожүйелер қабылдайды.Элементтердiң бiр бөлiгi өзен ағысы жəне ауа массаларының таралуы арқылы теңiздер мен мұхитқа шығарылатына қарамастан, жер бетi жылынна миллион жəне жүз мың тоннағадейін Р, Ti, Cu, Mn, Zn, Pb, Ba, Cr, Li, Ni, U, As, Co, V, Mo элементерімен Rb, Hg, Zr онмың тоннаға дейін ауқаттанады.Ноосфераның қалыптасуы төменгі табиғи кларкті элементтердiң биосферасындашоғырлануының ғаламдық жоғарылауымен ғана емес, элементтердiң жеке жұптарыныңқатынастарының өзгерiсiмен де айқындалады (оларды өндіру деңгейіне жəне жанармайлыққазба байлықтарындағы олардың қатынасына байланысты).Элементті қолдану деңгейі оның литосферадағы құрамына қатынасы технофильділікдеп аталады. «Технофильділік» түсінігін А.И.Перельманмен (1973 ) енгiзiлдi. Технофильділіккөрсеткiш ретінде элементтерді өндірудің жылсайынғы массасының литосферадағы оныңкларгiне қатынасы саналады. Элементтердiң технофильділігі уақыттың өзгерiсіне тəуелдi жəне