Саяси партия

Мазмұны

 

 

       Кіріспе .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  3

 

1. Саяси партияларды құқықтық тұрғыдан зерттеудің

       теориялық  негіздері .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  7

1.1. Саяси партиялардың құқықтық құбылыс ретінде

       пайда  болуының және дамуының мәселелері .  .  .  .  .  .  .  . .  7

1.2. Саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің түсінігі

       және  құрылымы .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .   14

1.3. Саяси партиялар конституциялық-құқықтық

       институт  ретінде .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . .   17

1.3.1.    Саяси партиялардың  түсінігі мен функциялары .  .  .  .  .  20

1.3.2. Партиялық жүйелердің мәні мен типологиясы . .  .  .  .    30

1.3.2. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың

           құқықтық институт ретінде қалыптасуының          

           конституциялық-құқықтық кезеңдері .  .  .  .  .  .  .  .  .    40

 

2. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың

       қызметінің  конституциялық-құқықтық аспектілері .  .  .  .  .50

2.1. Саяси партиялардың құрылуының, жұмыс істеуінің

       және  тарауының құқықтық негіздері .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .50

2.2. Саяси партиялардың сайлау процесіне қатысуын

       құқықтық  реттеу .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  58

2.3. Саяси  партиялардың  қаржылық  қызметін  құқықтық

реттеу .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .66

 

Қорытынды .  .  .  .  . .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  64

 

Пайдаланылған қайнар көздердің тізімі .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .68-72

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Саяси партиялар Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Елімізде партиялардың жағдайы бірқатар нормативтік-құқықтық актілермен анықталады. Саяси партиялардың құқықтық мәртебесін ғылыми тұрғыдан зерттеу біздің қоғамдағы осы құбылыстың дамуындағы құқықтық және тәжірибелік проблемаларын шешуде зор маңызы бар.

Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Саяси партияларды құқықтық реттеудің теориялық және практикалық мәселелері, әдетте, отандық және шетелдік саяси және заң ғылымдарының басым бағыттарына кіреді. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңінде аталған мәселелер ерекше өзектілікке ие болуда, себебі елімізде жүргізіліп жатқан саяси және экономикалық өзгерістер уақытында, мемлекет пен қоғамды байланыстыратын саяси партиялардың тиімділігі тиісті деңгейде болмай отыр. Мұндай өзгерістер кезеңінде саяси партиялар өздерінің жақтастары болып табылатын қоғамның бір бөлігінің мүдделерін мемлекет алдында мүмкіндігінше дәл білдіре алулары тиіс, сондай-ақ өз жақтастарына жүргізіліп жатқан реформалардың мәнін түсіндірулері тиіс.

Осы ғылыми мәселе, сонымен бірге саяси партиялардың орнын құқықтық реттеуді жүзеге асыру тұрғысынан алғанда ерекше маңызға ие болады. Аталған құқықтық реттеу тек партиялық жүйенің дамуын ғана шешіп қоймай қоғамдық бірлестік болып табылатын саяси партия мәртебесінің ерекшеліктерін де есепке алуы тиіс.

Саяси партиялардың құқықтық мәртебесі мәселесі Қазақстанның заң ғылымындағы аз зерттелген салаға жатады. Саяси партиялар тақырыбын зерттеп, өз үлестерін қосқан мамандар қатарында негізінен саясаттанушылар мен тарихшыларды атай аламыз. Алайда, партияның құқықтық құбылыс ретінде Конституциялық құқық тұрғысынан зерттелуі әлі төмен деңгейде және әлі толық емес. Бұған партиялардың құқықтық мәртебесін құқықтық реттеудің біраз кешеуілдеуі де өзінің кері әсерін тигізді. Мысалы, қазақстандық саяси партиялар 90-жылдардың басында қалыптаса бастаса да, олардың арнайы заңдық тұрғыдан реттелуі тек 1996 жылдан, яғни «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған кезден бастап қана жүзеге асты. Ал 2002 жылы қабылданған жаңа заң бұл құқықтық реттеуді одан әрі жүргізе бастады.

Бірақ Қазақстан Республикасындағы саяси партияларды құқықтық реттеудегі осы айтарлықтай өзгерістерге қарамастан, әлі де болса саяси партияны құқықтық құбылыс ретінде, конституциялық құқықтың институты ретінде жан-жақты зерттеуді өзіне мақсат тұтқан ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Республикамызда саяси партияларды құқықтық тұрғыдан зерттеуге өз үлестерін қосқан ғалымдар ретінде мыналарды айтуға болады: Алияров Е. К., Аяганов Б., Баймаханов М. Т., Нысанбаев А. Н., Қопабаев Ө. Қ., Зиманов С. З., Сапарғалиев Ғ. С., Кенжелиева З, Ибраева С, Сартаев С. С., Сман А., Топорина Т. В., Чеботарев А. және т. б.

Ресей Федерациясында саяси партиялардың құқықтық мәртебесі тақырыбына зерттелген ғылыми еңбек ретінде В.В. Лапаеваның «Право и многопартийность в современной Россий» және Ю.Ю. Юдиннің «Политические партии и право в современном государстве» атты еңбектерін атай аламыз. Бірақ Ресейде «Саяси партиялар туралы» Федералды заңның 2001 жылы қабылданғанын ескерсек, аталған ғылыми еңбектер біраз ескірек болып шығады. Ал 2001 жылдан бергі кезеңде Н. Н. Неровнаяның «Конституционно-правовые основы участия российских политических партий в выборах» және Т. К. Байкованың «Конституционно-правовой статус политических партий в РФ» атты ғылыми еңбектерін келтіре аламыз.

Саяси партияларды зерттеген ғылыми еңбектердің көбі, саясаттану және тарих бағыттарын ұстанады не біраз ертеректе жарияланғандықтан өзінің өзектілігін жоғалтып үлгерген.

Қазақстандық партиялардық құқықтық реттелу мәселесінің өткірлігі, бізден оны құқықтық ғылым тұрғысынан терең ғылыми зерттеуді талап етеді. Аталған талап осы ғылыми жұмыстың негізгі бағыттарын айқындап берген, негізгі сұрақтарға алып келді:

Қазақстан Республикасы конституциялық құқығы ғылымының тұрғысынан алғанда саяси партиялардың құқықтық мәртебесі дегеніміз не?

Саяси партиялардың орнын реттейтін нормалар тобы Қазақстан Республикасы конституциялық құқығы жүйесінде қандай орын алады?

Осы және осыған шекаралас сұрақтарға осы зерттеу жұмысында жауап беріп көруге тырыстық.

Бітіру жұмысының зерттеліну деңгейі және қайнар көздері 

Бітіру жұмысты жазу кезінде негізгі көңіл саяси партиялардың құқықтық мәртебесін қозғайтын нормативтік-құқықтық материалдарға бөлінді. Себебі, еліміздегі тиісті заң мазмұнының айтарлықтай өзгеруі, сәйкесінше ғылыми зерттеуді талап етеді.

Тиісінше бітіру жұмыстың негізін КСРО-ның 1990 ж. «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы, 1995 ж. 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1996 жылғы «Саяси партиялар туралы» ҚР Заңы, 2002 жылғы «Саяси партиялар туралы» ҚР заңы, «Қоғамдық бірлестіктер туралы» ҚР заңы сондай-ақ бірқатар нормативтік-құқықтық актілер құрады.

Бітіру жұмыстың теориялық негізін қазақстандық, ресейлік және өзге де шетелдік ғалымдардың, яғни, С. З. Зиманов, М. Т. Баймаханов, С. С. Сартаев, Ғ. С. Сапарғалиев, Ө. Қ. Қопабаев, А. Т. Ащеулов, А. Н. Нысанбаев, С. А. Дьяченко, М. С. Машанов, В. П. Безобразова, А. С. Автономов, С. А. Боголюбова, В.В. Лапаева, Ю. А. Юдина, Н. Н. Неровная, Т. К. Байкова, Н. Чичерина, С. А. Авакян, В. Н. Краснова, М. Доверже, Дж. Лапалабара, Ш.Монтеське, Ж. Ж. Руссо, Т. Гоббс, Ф. Бэкон, С. Сартори және т.б. ғылыми еңбектері пайдаланылды.

Бітіру жұмысында Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының, Қазақстан Республикасының Парламенті Сенаты мен Мәжілісі комитеттерінің материалдары пайдаланылды.

Осы бітіру жұмысының объектісі болып, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі табылады.

Осы бітіру жұмысының пәні болып, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін сипаттайтын негізгі ұғымдар мен институттар, олардың өзгеруі мен өзара байланысы, сондай-ақ нормативтік-құқықтық актілер және оларды саяси партиялардың қызметін реттеуде қолдану тәжірибесі.

Бітіру жұмысының мақсаты: саяси партияларды Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының бірегей кешенді институты ретінде негіздеу, сондай-ақ саяси партияларды конституциялық құқықтық реттеуді жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар келтіру.

Бітіру жұмысының міндеттері:

Осы бітіру жұмысының мақсатына төмендегідей міндеттерді шешу арқылы жетуге болады:

саяси партияның конституциялық-құқықтық мәртебесінің ұғымын және мазмұнын, Қазақстан Республикасының конституциялық құқығындағы партияның орнын анықтау;

саяси партияның конституциялық-құқықтық мәртебесінің өзгеруін талдау және түсіндіру;

саяси партиялар туралы қазақстандық заңнаманың өзгеру бағытын қарастыру;

саяси партиялар туралы заңның кемшіліктері мен ақаулықтарын анықтау және оларды жою үшін нақты ұсыныстар енгізу.

Бітіру жұмысының методологиялық негізін жалпы ғылыми диалектикалық тану әдісі және онымен тығыз байланысты жүйелік, формальды-құқықтық, лингвистикалық, статистикалық және өзге де әдістер құрады. Саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін ғылыми зерттеу кезінде, сондай-ақ тарихи, салыстырмалы-құқықтық, жүйелік-құрылымдық, функционалды және логикалық әдістер қолданылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.

Бітіру жұмысында Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесіне кешенді зерттеу жүргізілген, сондай-ақ қазақстандық саяси партиялар туралы заңнаманың өзгеру тенденцияларына талдау жасалынған.

Бітіру жұмысында қорғауға шығарылатын төмендегідей жаңа қорытындылар мен ұсыныстар құрастырылып, негізделген:

- саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін реттейтін нормалар Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының жеке бір институттын құрайды;

- саяси партиялар институтын конституциялық деңгейден реттеу қазіргі уақытта жеткілікті дамымаған, яғни партияларды конституциялық реттеуді ұлғайту;

- саяси партиялар туралы қазақстандық заңның кейбір ережелері әлі де болса жетілдіруді талап етеді.

 

Бітіру жұмысының тәжірибелік маңызы.

Бітіру жұмысы материалдарын осы саладағы одан арғы ғылыми зерттеуге пайдалануға және оқу процесінде конституциялық құқық бойынша тиісті арнайы курс шеңберінде пайдалануға болады.

Бітіру жұмысының құрылымы.

Бітіру жұмысы Білім және Ғылым министрлігінің талаптарына сәйкес көлемде орындалған. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.    

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Саяси партияларды құқықтық  құбылыс ретінде зерттеудің теориялық  негіздері

1.1. Саяси партиялардың құқықтық  құбылыс ретінде пайда болуының  және дамуының мәселелері

 

Саяси партиялар сияқты әлеуметтік-құқықтық феноменді зерттеу кезінде бірден байқалатын факт – олардың рөлі мен мәніне берілетін бағаның әртүрлілігі. Мұндай артық эмоция отандық және шетелдік ғалымдардың барлығына тән. Тіпті ұзақ тарихы бар, классикалық американдық партия жүйесін зерттеушілердің өздері де саяси партиялар туралы ой-пікірлерінде бірқалыптылықты ұстанбайды. Әсіресе бұл «саяси партиялар –демократия» деген өзара байланыс қағидасын бағалау кезінде анық білінеді. Біреулері партияларды қоғамның демократиялануының өкілдері ретінде, тіпті демократиялық қоғамның өзін-өзі басқаруын жүзеге асыратын құрал ретінде даңқа бөлейді.

Мысалы, Дж. Брайтс «локомотивке бу қандай керек болса, Америкадағы үкімет механизмін қозғалысқа келтіру үшін партиялардың рухы мен күші сондай қажет» [1]. Кейбіреулері саяси партияларды демократиялық процестерді жаратушы деп тіпті ары кетті. Мысалы, Е. Шатцнейдердің айтуынша «Саяси партиялардың ықпалының өсуі, қазіргі заманғы басқарудың негізгі белгілерінің бірі екендігі даусыз. Партиялар шын мәнінде демократиялық басқарудың пайда болуында басты рөл ойнайды. Сондай-ақ біріншіден, саяси партиялар демократияны дүниеге әкелді, екіншіден, қазіргі демократияны саяси партияларсыз елестету мүмкін емес» [2]. Бірақ осылармен қатар, саяси партияларға қажеттілік жоқ немесе олар демократиялық саяси өмірдің түбіне жетеді деп есептейтін екінші топ бар. Тіпті кейбір зерттеушілер саяси партиялардың қызметіне тыйым салу қажет деп есептейді. Республикашылдардың негізін салған тұлғалар саяси өмірдегі ұйымдасқан топтарға күдікпен қараған. Дж. Медисон партиялардың құрылу процесін «топтардың апаты» деп атаған [3].

Егер ресейлік саяси партияны зерттеушілерге көшетін болсақ, мұнда да, демократия мен саяси партиялар ажырағысыз деп есептейтіндер және саяси партиялар демократия идеалдарын жүзеге асыра алмайды және оларды жояды деп есептейтіндер болып екіге бөлінеді. В.Н. Даниленко [4], Н.К. Кисовская [5], В.В. Комарова [6], К.Г. Холодковский [7] және басқалары саяси партиялардың өмір сүруін демократиямен байланыстырады. Бірақ қазіргі кезеңде саяси партияларға сыни көзбен қарайтындардың қатары көбейіп келеді. Олар, саяси партиялар парламенттік емес бірлестіктермен салыстырғанда ( азаматтық бастамашылдар, әр түрлі әлеуметтік қозғалыстар, қысым көрсету тобы және т.б.) өзінің маңызын төмендетіп отыр деген көзқарасты ұстанады. Бұлардың пікірі «партиялар дағдарысы», «қос партиялық жүйенің құлауы» сияқты саясатттану теориясында кең орын алған. Мұндай теорияны жақтаушылар қазіргі қоғамда саяси партиялар өз функцияларын тиімді орындай алмай отыр деген ойға жүгінеді. Сондай-ялар – бұл анахронизм, өзінің функционалды міндетін жоғалтып бара жатқан институт, оларды алмастыруға қысым көрсету тобы және бизнес қауымдастығы сияқты әлдеқайда тиімді жұмыс істей алатын институттар келді деген де пікірлер бар. Мұндай пікірді ұстанушылар қатарына М. Доган [8], А.Н. Кулик [9] және т.б. жатады.

Демократиялық режимнің орнауы саяси партиялардың пайда болуы мен дамуына ықпал етеді деп біржақты кесіп айтуға болмайды. Себебі партиялар қазіргі түрінде демократияның әсерінен пайда болған жоқ, күрделі урбанизацияланған, индустриалды қоғамның қажетттілігінен туындады. Дәл осы факторлар партиялардың пайда болуы мен дамуында фундаментальды рөл ойнады. Партиялар, қоғамның шындықтары жеке тұлғаға билікке тиімді таласудың мүмкіндіктерін бермейтін жерде пайда болады. Қоғам неғұрлым күрделі ұйымдасқан сайын, мемлекеттің саяси элитасына кіру процесі неғұрлым қиын болған сайын, саяси партиялардың құрылу мүмкіндігі де соғұрлым оңай бола түседі. Қоғам көптеген ұсақ әлеуметтік топтарға бөлініп, тек солардың белгілі бір бөлігі ғана формальды түрде мемлекеттік билікті жүзеге асыруға жіберілсе, онда тек саяси партияларды құру арқылы ғана саяси құқықтарды тиімді түрде қолдануға болады.