Саяси партия

Жетекші партиясы бар көппартиялық жүйе.

Бұл варианттың ерекшелігі, партиялардың бірі қалғандарынан айтарлықтай басымдыққа ие болады. Жетекші позицияға ие бола отырып, ол жеке өзі немесе басқа бір одақтас партиямен бірігіп, парламент көпшілігін құрайды және тиісінше, бірпартиялы үкіметті қалыптастырады. Мұндай көппартиялық жүйе билеуші топқа тиімді болып табылады. Бұл классикалық көппартиялылықтың әлсіз тұсын – сайлаудағы бәсекелестің формальдығын сақтай отырып, сайлау нәтижесін анық болжау арқылы түзетуге мүмкіндік береді және үкімет тұрақтылығына кепілдік беріледі. Мысалы, Жапонияның 1993 жылға дейінгі партиялық жүйесін (38 жыл бойы Либералды-демократиялық партия жетекшілік жасап келді) немесе Мексиканы (Институционалды-революциялық партия басым рөлге ие) айтуға болады.

Блокты көппартиялық жүйелер.

Әдеттегі жағдайларда бұл жүйе классикалық көппартиялық жүйеден ерекшеленбейді, өзінің ерекшелігіне сайлау кезеңінде ғана ие болады. Бұған саяси күштердің бір-біріне қарсы екі блокқа бірігуі тән. Бұл кезде партиялар өздерінің сайлауалды стратегиясын блоктардың біріне жатуына байланысты анықтайды. Блоктан тыс қалған партиялар мен кандидаттардың жетістікке жету мүмкіндігі нөлге теңеледі. Мұндай жүйе өзінің кейбір белгілеріне байланысты қоспартиялық жүйені еске түсіреді. Мұндай көппартиялық жүйенің мысалы ретінде 70-жылдардың екінші жартысы мен 80-жылдардың басындағы Францияны келтіруге болады. [4. 171 бет].

Жалпы алғанда, жоғарыда келтірілген мәліметтерге қарамастан, көппартиялылық - саяси жүйелердің ұзақ уақыт бойғы өркениетті дамуының нәтижесін және демократиялық қоғамның қажетті бөлігін білдіреді. Себебі, көппартиялылық билікке бір партияның монополиясын болғызбайды және адамдардың санасында ойлау мен іс-әрекеттің баламалылығын тудырады.

Қоспартиялық жүйе.

Бұл жүйенің ерекшелігі, партиялар санының көп болуына қарамастан, билікке нақты таласа алатындары және үкіметті алма-кезек қалыптастыратындары тек екеуі ғана болады. (Ұлыбритания) Бір партия билік жүргізеді, ал екіншісі оппозицияда жүріп, оны сынайды және сайлау нәтижесінде оның орнына барады. Мұндай жүйе баламалы үшінші саяси күштердің пайда болу мүмкіндігін қиындатады.

Қоспартиялықтың жағымды белгісі, ол, үкіметтің жоғары тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл жүйеде бір партиялы үкімет коалициялық келісімдердің тұрақсыздығынан зардап шекпейді. Сөйтіп, қоспартиялық жүйе үшінші партиялардың билікке келуіне жол бермейді және осы арқылы екі мақсатқа қол жеткізіледі. Біріншісі, сол режимнің радикалды қарсыластары еркін жұмыс істеулері мүмкін (заң талаптарын бұзғанға дейін), өз бағдарламаларын сайлаушылар алдында еркін насихаттауы мүмкін (яғни, идеологиялық және саяси плюрализм қамтамасыз етіледі). Екіншісі, бұл күштер билік үшін шын қауіп төндірмейді, себебі, шын мәнінде оған жете алмайды. Басқаша айтқанда, қоспартиялылықтың көппартиялылықтан ерекшелігі, ол, демократиялық режимді қорғайтын әлдеқайда сенімді құрал болып табылады. Алайда, бұл жағымды жақтарына қарамастан, қоспартиялық жүйені мінсіз модель және барлық саяси мәселелерді шешеді деп бекіту қателік болар еді. Мысалы, Ұлыбританияда консерваторлардың орнына лейбористердің келуі мемлекеттің әлеуметтік функциясының қарқындауына, ұлттандырудың (национализация) кезекті толқына, бюджеттік ресурстарды қайта бөлуге, салық саясатының өзгеруіне және т.б. алып келеді. Ал біраз уақыттан кейін партиялар орын ауыстырған кезде барлығы керісінше жүреді. Сөйтіп, биліктегі бір партияны екіншісі алмастырған кезде, мемлекеттік механизм мен қоғамдық өмірдің тұрақтылығы біршама сынаққа төтеп берулері тиіс.

Қоспартиялық жүйеде де айтарлықтай өзгерістер, қоғамдық және мемлекеттік дамудың мүлдем өзге модельдері мүмкін болады.

Бірпартиялық жүйе. Мемлекетте үкіметті қалыптастыруға монополиялық құқық берілген жалғыз, заңды жұмыс істейтін партияның болуын білдіреді. Мұндай жүйе, әдетте, өзге партиялардың қызметіне құқықтық тұрғыдан тыйым салынған, авторитарлы және тоталитарлы режимі бар мемлекеттерде орын алады. Мұндай бірпартиялық жүйелер фашистік Германия мен Италияда, социалистік мемлекеттерде өмір сүрген. Қазіргі күні бұл жүйе Қытайда, КХДР-нда, Кубада және тағы бірқатар мемлекеттерде сақталып отыр.

Жеке-дара немесе жетекші партияның үстемдігінің рөлі үнемі конституциялық деңгейде бекітіліп отырған. Мысалы, Куба Республикасының Конституциясының 5-бабына сәйкес (1976 жылғы), «Кубаның коммунистік партиясы – жұмысшы таптың марксистік-ленинистік авангарды – коммунистік қоғамға айналатын социализм құрылысының жоғарғы мақсаттарына жетуге барлық жағдайды ұйымдастыратын және бағыттайтын, қоғам мен мемлекеттің жоғарғы жетекші күші болып табылады» [52].

Егер «социалистік» Конституциялар әдетте, компартияның жетекші және бағыттаушы рөлін жариялаумен ғана шектелсе, дамушы мемлекеттердің Конституцияларында жалғыз партияның үстемдік мәртебесін арнайы конституциялық кепілдендіру туралы айтылады және тәжірибеде – партия жетекшісі, біруақытта мемлекет басшысы болып табылады.

Сөйтіп, бірпартиялық жүйе жағдайында «партия» сөзінің өзі шын мағынасын жоғалтады.

Бұл жүйенің демократиямен бірге өмір сүруі мүмкін емес. Осыған орай, бірқатар батыс зерттеушілерінің еңбектерінде жалғыз ғана партия жұмыс істейтін мемлекеттерде партиялық жүйе мүлдем жоқ деген негізді пікірлермен келісуге болады.

Бірпартиялық жүйенің ерекшеліктерін мынадан байқаймыз:

мемлекеттік және партиялық аппаратты біріктіріп жіберу;

өзге партиялардың болмауына байланысты сайлау институтының формализацияға ұшырауы;

идеологиялық плюрализмді жоққа шығаратын, жалғыз партияның идеологиясын мемлекеттік тану және мемлекеттік қолдау көрсету;

адамның саяси құқықтары мен бостандықтарын шектеу, мемлекет мүддесінің жеке тұлғалар мүддесінен басым болуы;

заңдылықтың болмауы, яғни, биліктің партияның саяси еркін жетекшілікке ала отырып, ашық түрде өзін заңнан үстем қоюы.

Басқаша айтқанда, бірпартиялық жүйе бір партияның мемлекетті, қоғамды және әрбір жеке тұлғаны толық қадағалайтын қатал диктаторлық режимнің орнауына алып келеді. Мұндай жағдайда оппозициялық саяси бірлестіктердің қызметі туралы айтудың мүлдем қажеті жоқ.

Атап өту қажет, бірпартиялық саяси режим, монополист партияның өзін дағдарысқа ұшыратады. Бір партияның қолындағы шексіз және бақылаусыз билік оның жаңа идея шығару мүмкіндігін, өзін-өзі дамытуын, оның мәнін шектейді. Ары қарай өмір сүру үшін, ол жаңа саяси бастамалар мен оларды жүзеге асырудың жаңа механизмін ұсыну керек. Олай болмаған жағдайда, ол өзін-өзі жоюы тиіс, не әр түрлі ұсақ бірлестіктерге бөлініп кетеді. Тарихта бұған мысалдар жеткілікті.

Батыстық және отандық конституциялық-құқықтық және саясаттану ілімінде партиялық жүйелер типологиясының дәстүрлі сандық критериі кейбір сапалық сипаттамалармен толыға отырып, әр түрлі модификацияға ие болады. Бұл мәселеге  М. Дюверже, К. Бойме, Ж. Шарло, Л. Эпстаин, Ф. Борелля, Ә. Нысанбаев, Т. Топорина, А. Булатов, Т. Мустафин, Е. Бабақұмаров және т.б. белгілі зерттеушілердің еңбектері арналған.

Партиялық жүйелер типологиясының «сандық» критерийінің кемшілігі, бәрінен бұрын, олардың қоғамның саяси жүйесіндегі рөлі мен әлеуметтік мәнін бағаламаудан білінеді.

Осыған орай, А. Купчиковтың партиялық жүйелерді мемлекеттің саяси жүйесін ескере отырып, типологиялауы қызықты болып көрінеді.

Ол партиялық жүйелерді төрт типке бөледі: 1) буржуазды-демократиялық, 2) фашистік, 3) авторитарлы, 4) социалистік [53].

Аталған типологияның артықшылығы, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық аспектілерін, жеке тұлғаның және қоғамдық бірлестіктерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктерін есептеуден тұрады. Сонымен бірге, автор мұндай классификацияның негізіне, біруақытта қоғамдық-экономикалық формация мен саяси режимді де алады. Оның үстіне, авторитарлы партиялық жүйелерді капиталистік және социалистік деп екіге бөлуі негізсіз болып табылады. Мұндай жағдайда дұрысы партиялық жүйелерді бинарлы типологиялау, яғни бәсекелесе алатын (демократиялық) және бәсекелесе алмайтын (демократиялық емес). Бұл типологияның артықшылығы, саяси партиялар «саяси нарықта» еркін бәсекелесе алады ма деген сұрақтың қойылуында.

Алғашқы отандық саяси партиялар пайда болғаннан кейінгі бірнеше жылдан соң, қазақстандық ғылымда «Қазақстандағы партиялық жүйе дегеніміз не?» деген сұрақ өзекті болды. Зерттеушілердің басым көпшілігінің пікірі бойынша Қазақстандағы көппартиялылықтың қалыптасу процесі жаңа басталғандықтан, елде тұрақты партиялық-саяси құрылымның қалыптасқандығы туралы айту, өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасында әлі ертерек болатын. Әйтсе де, қазақстандық қоғамның партиялық жүйесінің дамуын неғұрлым кең тараған классификациялау түріне – бірпартиялық, қоспартиялық, көппартиялық жүйелердің біріне жатқызуға ұмтылыстар сол кезде жасалынған болатын. Әсіресе, негізгі саяси дау Қазақстанның партиялық жүйесі қай жолмен дамиды: көппартиялық жолмен бе, жоқ әлде, қоспартиялық жолмен бе? деген сұрақ төңірегінде өрбіді.

Еуразия сарапшылар институты өзінің әлеуметтік зерттеулерінің бірін жүргізу кезінде қазақстандық сайлаушыларға, «Бізге қандай партиялық жүйе ыңғайлы?»,- деген сұрақ қойған болатын.

 

Кесте №1

 

Партиялық жүйелердің типі	Республика бойынша	Оның ішінде
		18-30	31-45	46-60	61+
Бірпартиялық	16,0	15,5	15,2	16,5	18,0
Қоспартиялық	8,9	7,3	8,6	10,7	9,8
Үшпартиялық	9,3	9,0	8,1	10,7	11,4
Төрт және одан көп	6,7	8,4	6,5	5,6	5,3
Шексіз көппартиялық	14,4	18,2	14,5	13,2	8,6
Партияларға қажеттілік жоқ	11,9	10,5	13,3	11,5	11,8
Жауап беруге қиналамын	32,8	31,1	33,8	31,8	35,1
Барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0

 

 

Қазақстандықтардың көпшілігі, дәлірек айтсақ, үштен бірі (32,8%) өздеріне қандай партиялық жүйе ыңғайлы екендігін білмеген [54].

Бірпартиялық жүйені қолдап, 16% жауап берген және негізінен бұл типке жасы 61 және одан жоғары азаматтар ыңғай білдірген.

Ал көппартиялық жүйені қолдағандар негізінен ең жас азаматтар болған. Олардың жауабының пайыздық мөлшері 14,4%.

18-30 жас аралығындағы  репондеттердің 20% жуығы қоғамда партиялар санының неғұрлым көп болғандығын қалайды.

Сұрақ салынғандардың 8,9% қоспартиялылықты, 9,3% үшпартиялылықты және 6,7% төрт және одан да көп партиялық жүйені қолдаған.

Жоғарыда келтірілгендерден, қазақстандық қоғам қандай партиялық жүйе өзіне қажет екендігін, әлі де болса анықталмағандығын көреміз.

Сонымен бірге, біз тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында үлкен қолдауға ие болған көппартиялық идеиясының кезеңі аяқталып келе жатқанын байқаймыз. Қазіргі уақытта көппартиялық демократияның сөзсіз құндылығы ретінде қабылданбайды. Азаматтар партиялардың саны әлеуметтік топтардың құқықтары мен мүдделерінің қорғалу сапасына ықпал етпейтіндігін біліп келе жатыр. Демократиялық қоғам, партиялардың санының әлдеқайда шектеулі жағдайында дұрыс өмір сүретінін біз жоғарыда атап өттік.

Әйтсе де, қазіргі сәттегі қазақстандық қоғамның саяси дамуының нәтижесі болып, демократиялық мемлекеттің белгісі ретінде, көппартиялық жүйені қалыптастыру табылады.

Алайда, профессор Е.К. Кубеевтің айтуынша, елімізде өзіне тән сипаттамалары бар көппартиялық жүйенің орнағаны туралы айту әлі ертерек болып табылады. Тұрақты партиялық-саяси құрылым жоқ, көптеген саяси партиялар мен қозғалыстар үлкен әлеуметтік базаға ие емес. Ал шын мәніндегі көппартиялық жүйеде, саяси партиялар әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін түсіне бастайды.

Еуразия сарапшылар институтының жүргізген әлеуметтік зерттеулерінің нәтижесі жоғарыда келтірілген деректі бекіте түседі.

Партиялардың дамуының ең өзекті мәселесі ретінде, респонденттердің 32,8% халықтың мұқтаждықтарына толық назар аудармауды атаған.

Одан кейін өзектілігі бойынша респонденттер жақсы жасалынған бағдарламалардың болмауын атаған. Сондай-ақ жастардың болмауын да респонденттер атап өткен.

Қазіргі партиялар осы күнгі саяси технологияларды пайдаланып күрес жүргізуді үйренбеген. Насихат жұмысы да дұрыс жолға қойылмаған. Мұны респонденттердің тиісінше 13,2% және 13,3% атап өткен.

 

Кесте №2.  Саяси партиялардың дамуының өзекті мәселелері

 

Мәселе	%
Халықтың мұқтаждықтарына толық назар аудармау	32,8
Жақсы жасалынған бағдарламалардың болмауы	24,1
Партия жетекшілерінің амбициясы	17,0
Электральды бастамасының жетекші болуы	15,0
Жастардың болмауы	14,1
Әлсіз насихаттық жұмыс	13,3
Халықпен жұмыс істеудің ескірген әдістерін пайдалану	13,2
Тек белгілі бір топтың мүддесін көздеу	11,2
Қаржының жетіспеуі	9,5
Билікке қолдау көрсетуге бағытталу	9,0
Аппараттың әлсіздігі	8,9
Сандарының аз болуы	7,1

 

 

 Ал азаматтар отандық  партиялардың кемшіліктері ретінде  адам санының аз болуын, ақпараттың  әлсіздігін, билікті қолдауға  бағытталуын және қаржының жетіспеуін бәрінен де аз атаған [55].

Саяси партияның жоғарыда аталған өзекті мәселелері көптеген отандық партияларға тән. Біздің пікірімізше партиялық жүйенің әлсіз дамуын өтпелі кезеңмен байланыстыруға болады. Әлеуметтік-экономикалық қатынастар дамып, саяси құқықтық институттар жетілген кезде біздің қоғамда да мықты, дамыған партиялар пайда болады.

 

 

1.3.3. Қазақстан Республикасындағы  саяси партиялардың құқықтық  институт ретінде қалыптасу кезеңдері

 

Соңғы жылдары жүргізілген түбірлі экономикалық және құқықтық реформалар қоғамдық сананың саяси әралуандығына  алып келді. Мемлекеттегі саяси партиялар рөлінің өсуі олардың құқықтық институт ретінде қалыптасуына жол ашты. Қазақстан азаматтары саяси партиялардың толыққанды құқықтық институт ретінде қалыптасқанының куәсі болды.

Конституциялық құқықтық ғылымда бұл құқықтық феноменнің көптеген анықтамалары бар. Алайда олардың барлығы бір-бірінен біршама ерекше болғанымен мәні бойынша ұқсас болып келеді, яғни, саяси партияларды заңды түрде тану олардың ерекше құқықтық мәртебесін бекіту және т.б.

В. Евдокимовтың пікірі бойынша, «Саяси партиялардың институционализациясы олардың ерекше құқықтық институт ретінде қалыптасуының және оның қызметінің регламентін білдіреді» [36. 42 бет].

В. Даниленко партиялардың құқықтық институционализациясы, бұл «олардың құрылу және тіркелу тәртібі, қызметінің негізгі бағыттары, мақсат-мұраттары реттелетін, олардың ішкі ұйымдасуы мен қаржыландыруы сұрақтары шешілетін, партия қызметі ұйымдастырылатын және бағытталатын құқықтық базаның құрылуы» деген пікір айтады [55].

Қазақстандық партияның құқықтық институционализациялануы мәселесінде, ғалым Б. Машан былай пайымдайды: «Институционализациялану, өзара байланысты екі бағытта, яғни, партиялардың мәртебесінің негізгі ережелерін Конституцияға енгізу арқылы және саяси партиялар туралы арнайы заңды қалыптастыру арқылы дамиды» [56].

Саяси партиялардың конституциялық-құқықтық институт ретінде қалыптасу процесіне хронологиялық зерттеу жүргізгендердің қатарында Кубеев Е. К., Телебаев Г. Т., Аяғанов Б., Көшербаев Қ., Сартаев Р. С., Дьяченко С. А. және т. б. белгілі заңгер ғалымдар мен саясаттанушыларды атауға болады. Жалпы алғанда авторлар мұндай жаңа құқықтық институтқа қоғамды демократияландыратын фактор ретінде оң баға береді.

Қазақстандық зерттеуші Мусин Қ.Қ. өзінің еңбегінде Қазақстандағы партиялардың құқықтық және саяси институционализациялану кезеңдерін былай бөлген:

Бірінші кезең. Қазақстанда саяси партиялар саяси-әлеуметтік құбылыс ретінде едәуір кешірек, XX ғасырдың басында пайда болды және Ресеймен тығыз байланыста өрбіді. Сондықтан саяси партиялардың ресейлік көппартиялық жүйенің дамуымен қосып зерттеген дұрыс болар еді. В. П. Любиннің айтуынша, XX ғасырдың алғашқы ширегі Ресей империясының қоғамдық-саяси өмірінде шешуші кезең болып табылады [57]. Бұған құқықтық негіз болған 1905 жылы 17 қазанда шыққан, халыққа элементарлы саяси бостандықтар және Ресейдегі алғашқы көппартиялық парламент - Мемлекеттік Думаны құруға мүмкіндік берген император жарлығы еді.