Саяси партия

Саяси партиялар ұйымдасуы жағынан саяси қозғалыстардан біршама ерекшеленеді. Соңғылары республика аумағы бойынша жақсы ұйымдастырылған аумақтық бөлімшелерге ие емес. Оның үстіне, бұл жерде мүшелік кейде ұжымдық негізде де құрылып жатады. Тіркеуге алынатын мүшелік бұл жерде жоқ [41]. Бірақ Қазақстанда заңдық тұрғыдан саяси қозғалыстардың құқықтық мәртебесі реттелмегендіктен, оларды партиялардан құқықтық шектеудің мағынасы жоқ. Сонымен бірге, мұндай қозғалыстардың саяси партияға айналу сәтіне дейін немесе елдің саяси сахнасынан жойылу сәтіне дейін өмір сүре беретінін мойындауымыз керек.

Тұрақты ұйым белгісі партияны сайлау өткізу кезеңінде ғана саяси өмірде уақытша жұмыс істейтін сайлаушылар бірлестігінен ерекшелендіреді. «Тұрақтылық» белгісі саяси партияларға ұйымның белгілі бір мүшелерінен тұрақты негізде жұмыс істейтін қызметкерлердің болуын талап етеді. Себебі, онсыз тұрақты ұйымның болуы мүмкін емес.

Саяси партиялардың жоғарыда келтірілген белгілері олардың мәнін суреттейді, сонымен бірге партияларды өзге қоғамдық бірлестіктерден бөлектеп, олардың мемлекеттегі ерекше құқықтық мәртебесін орнатады. Партиялардың бұл белгілерін нормативтік тұрғыдан бекіту арқылы, қазақстандық заң шығарушы оларды спецификалық конституциялық-құқықтық институт ретінде анықтайды.

Жоғарыдағы тұжырымдарды қорыта келгенде, саяси партия дегеніміз демократиялық жолмен, мемлекеттік деңгейде саяси билікке жетуге және оны жүзеге асыруға ұмтылатын немесе соған қатынасатын, халықтың белгілі бір бөлігінің саяси еркін білдіретін, қоғамдық мемлекеттік процестерге ықпал етуді көздейтін пікірлестердің идеологиялық негізде құрылған, ерікті, тәуелсіз, қоғамдық бірлестігі.

Саяси партиялардың қоғам мен мемлекеттегі жалпы рөлі мен маңызы туралы толық көріністі олардың функцияларын талдау арқылы алуға болады.

Мысалы, Ф. Соренауф былай деп жазады: «Саяси партиялардың толық портретін жасау үшін, тек қана оны қоршаған ұйымдардың барлық ерекшеліктерін және саяси партиялардың мүшелік құрамын зерттеу ғана емес, сонымен бірге партиялардың қоғамның саяси жүйесінде орындайтын функциялары туралы да білу қажет» [42].

Қазіргі күні саяси партиялардың функцияларының анықтамасына байланысты бірыңғай пікір жоқ. Саяси-құқықтық ғылымда аталған мәселе бойынша өте көп және қарама-қайшы пікірлер бар. Мысалы, Бандурин А., Власов В. партиялардың функцияларын былай деп бөледі:

оның таппен, әлеуметтік топпен, қоғаммен байланысын сипаттайтын функциялар;

қоғамның саяси жүйесіне және оның жекелеген институттарына қатысты функциялар;

ішкі тәртіп функциясы, яғни, партияның өзінің жеке проблемаларына қатысты функциялар [43].

Баглай М. В. партиялардың – он бір [4. 159-163 бб.], Булатова

А. және Исмагамбетова З. – сегіз [44], Нысанбаев Ә. – үш [45] функциясы бар деген пікір білдіреді.

Осы мәселеде қазақстандық зерттеуші Мусин Қ. Қ. саяси партиялардың қызметінің екі бағытына байланысты, олардың функциясын да негізгі екі топқа бөледі.

Функцияларының бірінші тобы олардың қоғамдық ұйым ретіндегі мәнін білдіреді. Саяси партиялар бұл кезде келесі функцияларды атқарады:

Жеке тұлғаның саяси өзін-өзі идентификациялану, олардың өзінің саяси еркін партияларға бірігуі арқылы жүзеге асыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, яғни саяси көзқарастар мен идеялардың ұқсастығы негізінде, азаматтар әр түрлі саяси партияларға бірігіп жатады. Сөйтіп, азаматтар өздерінің идеясы үшін күресте сенімді құралға ие болады.

Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатындағы неғұрлым басым бағыттарды анықтауға көмектесетін саяси процестерді ұйымдастырады. Партиялар арасындағы бәсекелестікте, яғни, әртүрлі саяси идеялар мен концепциялардың күресінде, дәл сол уақытқа қайсысы керек екендігі анықталады. Осы саяси концепциялар сайлауда жеңген партия құратын үкіметтің қызметінің негізінде алынады. Халықтың көпшілігінің еркіне сәйкес мемлекетті басқаруға жағдай осылай туындайды.

Дағдарысты жағдайдан шығудың баламалы нысаны мен тәсілдерін қамтамасыз етеді. Партиялар арасындағы күрес саяси процестің қатысушыларының бірде біреуіне, тіпті билікте отырғанына да босаңдауға мүмкіндік бермейді және оларды үнемі өзінің бағытын ѕәм оған жету тәсілдерін жетілдіруге итермелеп отырады. Егер саяси және әлеуметтік қайшылықтардың күрделенуіне байланысты, биліктегі партия өзінің маңызын жоғалтса, онда партиялық жүйе бірінші рөлге, кешегі оппозицияны әкеп қояды. Жақсы жолға қойылған партиялық жүйенің ең маңызды міндеті – ол биліктің вакуумына жол бермеу.

Қоғамда үлкен қолдауға ие, болашағы бар жетекшілерді билікке жылжыту арқылы, мемлекеттің басқару құрылымдарына кадрлық потенциал дайындау. Бұқаралық қоғамдық ұйымдармен және мемлекеттік құрылымдармен өзара бірігіп жұмыс істеу арқылы, саяси партиялар өз адамдарын барлық бағыттар бойынша алға жылжытады. Басқаша айтқанда, олар билік элитасы қалыптасатын кадрларды дайындайды.

Саяси партиялардың функцияларының екінші тобы мемлекеттік биліктің әртүрлі институттарының қызметімен тығыз байланысты. Бұл жерде партия мемлекеттік механизмнің органикалық бөлігі ретінде сипатталады. Саяси партиялар көпфункционалды сипатқа ие болса да, олардың басты міндеттерінің бірі болып мемлекеттік билікке жету, өздері қорғайтын әлеуметтік мүдделер мен мақсаттарды жүзеге асыру үшін билік аппаратына иелік ету табылады. Бұл жерде келесі функцияларды атап өтуге болады:

  Мемлекеттің өкілді  органдарына сайлауды ұйымдастыру  және өткізуді қамтамасыз етеді. Яғни, саяси партиялар кең көлемдегі  насихат жұмыстарын ұйымдастырады, сайлау алдындағы шығындардың бір бөлігін қаржыландырады, сайлау комиссияларын қалыптастыруға қатысады, дауыс беру процесін қадағалайды, өзінің кандидаттарын «жарнамалайды».

 Партияның фракцияларды  ұйымдастыру және олардың қызметі  арқылы парламенттің тиімді жұмысын  қамтамасыз етеді. Палаталардың жетекші органдарын және парламенттік комиссияларды құрған кезде депутаттардың қай партияға жататындығы есептеледі. Заң шығару процесінің негізгі қозғаушы күші – ол, партиялық фракциялар. Дауыс беру кезінде партиялық тәртіпті ескере отырып, саяси партиялар шын мәнінде заңның әлеуметтік-саяси мазмұнын анықтайды.

 Мемлекет басшысы  қызметіне кандидаттарды ұсынған  кезде саяси партиялар маңызды  рөл ойнайды. Президент өзінің  қызметінің мерзімі кезінде саяси  бейтарап тұлға болып танылатын  болса да, оның бұл қызметке партия қолдауының нәтижесінде келгенін ұмытпау керек.

 Жергілікті басқару  және өзін-өзі басқару органдарының  қызметіне ықпал жасайды. Саяси  партиялардың аймақтық бөлімшелері  шын мәнінде, жергілікті сайлау  кезінде жергілікті атқарушы биліктің басшысын, жергілікті өкілді органдардың құрамын, жергілікті жерлердің өзге де лауазымдық тұлғаларын анықтайды. Сондай-ақ, саяси партиялар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінің нақты мазмұнын және әлеуметтік бағытын анықтайды [46].

Саяси партиялардың жоғарыда аталған функциялары табиғи болып табылады және оларды қоғамдық бірлестіктердің ерекше түрі ретінде сипаттайды. Және бұл жерде, дамыған елдердің саяси жүйесінде саяси партиялар маңызды орын алады деген тұжырыммен келіспеуге болмайды [47].

1.3.2. Партиялық жүйелердің мәні  және типологиясы

 

Қазақстандағы саяси партиялардың рөлі мен ықпалының өсуі конституциялық құқық ғылымында партиялық жүйелерді зерттеуді өзекті мәселеге айналдырып жіберді.

Әдетте, ғылыми әдебиетте «жүйе» деп (гректің systema – бөліктерден құралған бүтін) бір-бірімен байланыста болатын және белгілі бір тұтастықты құрайтын элементтердің белгілі бір көптігін айтады [48].

Бүгінгі күнде «партиялық жүйенің» барлығы мойындаған анықтамасы жоқ.

Америкалық зерттеуші Дж. Лапаламбараның пайымдауынша, партиялық жүйе дегеніміз «екі және одан да көп бәсекелес партиялардың, ашық және еркін сайлауда бір-бірімен күрес жүргізу жағдайы». Бұл жерде партиялық жүйені сипаттайтын келесі элементтерді көрсетуге болады: 1) партиялардың белгілі бір санының болуы; 2) сайлаудағы олардың бәсекелестігі [36. 47 бет]. Оның бір партиялы мемлекеттерде партиялық жүйе жоқ деп айтқан пікірін де көп зерттеушілер қателік деп бағалайды.

С. Ньюмен партиялық жүйені «Өзінің жеке басқару жүйесін қалыптастыруға партиялардың құқығы» деп түсінеді. Бұл жерде екі түрлі ұғымның бірлігі туралы сұрақ туады: партиялық жүйе және басқару жүйесі [36. 48 бет].

Француз зерттеушісі Ф. Борелля партиялық жүйеге әлдеқайда кеңірек анықтама береді. Оның айтуынша: «Көптеген партия элементтері өзара байланысқан, бірегей бүтінді құрайды; бұл бірегей бүтінді конституциялық немесе саяси режиммен, оның ішінде өзі өмір сүріп отырған қоғаммен араластыруға болмайды. Оны құрайтын элементтер берік және өзара тығыз байланыста болған кезде ғана, партиялық жүйе туралы сөз қозғауға болады. Партиялар мен партиялық коалициялардың саны мөлшермен алғанда, тіркеліп отырулары тиіс, себебі оларға тән күш пен ықпал тұрақты болуы немесе ақырындап дамуы тиіс» [36. 48 бет].

Партиялық жүйені француз зерттеушісі М. Дюверже өзгеше түсіндіреді. Ол партиялық жүйенің өзге жақтарын: «партияның құрылымдық ерекшеліктері (орталықтандырылған және орталықтандырылмаған, жұмсақ және жұмсақ емес), олардың көлемі, саяси өмірдегі үлесі және т.б.» қарастырады. М. Дювершенің пікірінше: «Партиялық жүйе осы сипаттамалардың арасындағы қатынастарға байланысты анықталады» [36. 50 бет].

Кеңестік ғалымдардың еңбектерінде партиялық жүйені талқылайтын сұрақтар сирек көтерілетін. Себебі, көппартиялық феномені демократиялық мемлекеттің маңызды белгісі болып табылады.

Зерттеуші Л. Энтин «партиялық жүйені партиялардың қызметі және оны қалыптастыру талаптары, олардың өзара қатынасы, саяси жүйенің өзге элементтерімен, оның ішінде, мемлекеттік механизммен қатынасының негізгі бастаулары мен қағидалары көрініс табатын, мемлекетпен танылған және рұқсат етілген институт ретінде қарастырады» [49].

В. Туманов партиялық жүйенің негізгі элементі ретінде «жалпыұлттық масштабта жетекші саяси рөлге, үкіметтік билікке ие болуға мүмкіндігі бар партияны» атайды [50].

Жоғарыда келтірілген «партиялық жүйенің» анықтамаларын талдай отырып, біз партиялық жүйе белгілі бір қоғамдағы немесе мемлекеттегі саяси ұйымдардың ерекшеліктерін сипаттайды деген қорытындыға келдік. Партиялық жүйені заңмен рұқсат берілген және өздерінің мақсат-міндеттерін орындауға ұмтылатын партиялар қүрайды. Маңызды саяси институт ретінде таныла отырып, партиялық жүйе бір жағынан, мемлекет пен партия арасындағы қатынаспен, екінші жағынан, партиялардың саяси жүйенің өзге қоғамдық элементтерімен және азаматтармен қарым-қатынасымен сипатталады.

Жоғарыда аталып өткендей, құқықтанушылар мен саясаттанушылар партиялық жүйенің әртүрлі анықтамасын беруі, партиялар типологиясының әртүрін туғызды.

Қазіргі күні партиялық жүйе типологиясының кең тараған түрі тек сандық белгіге сүйенетін типология. Бұл тұрғыда, партиялық жүйелердің мынадай негізгі түрлері бар: көппартиялы, қоспартиялы және бірпартиялы.

Көппартиялы жүйе. Саяси және идеологиялық әралуандылыққа негізделген көппартиялылық, кез келген демократиялық мемлекетке тән. Бұл азаматтық қоғамның маңызды белгісі, яғни, онда өмір сүретін мүдделерді қорғайтын саяси партиялардың әртүрлілігіне алып келеді.

Алайда, атап өтуі керек, «нағыз көппартиялық жүйе тек қана партиялар санының көптігін ғана емес, сонымен бірге олардың билік үшін күресу процесіндегі өзара әрекетін, олардың билік үшін нақты күресін білдіреді» [30].

Көптеген елдердің Конституциялары көппартиялылықты бекіткен. Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабына сәйкес, елде идеологиялық және саяси әралуандылық танылады.

Демократиялық режимде көппартиялылық ерекше рөлге ие, себебі, ол қоғамдағы әр түрлі саяси күштердің бейбіт бәсекелестігі мен ынтымақтастығын қамтамасыз етеді.

Конституционалист-ғалым М. Баглайдың пікірі бойынша демократиялық тұрғыдан көппартиялық жүйенің бірқатар артықшылықтары бар:

ол, азаматтық қоғамның даму және өзін-өзі реттеу потециалын неғұрлым толық ашады және сонысымен саяси процестің демократизациясын қамтамасыз етеді;

ол, партияаралық бәсекелестік пен өзара сынау механизмін іске қосу арқылы саясатты әлдеқайда ашық жасайды: билік құрушы элита үндемеуге ұйғарған мәселені, оппозиция әрқашан жариялап отырады;

ол, шешімдерді қабылдау процесінің тиімділігін жоғарылатады, себебі, әрқашан әралуан баламалы идеялар мен концепцияларды ұсынып отырады;

ол, дағдарысты жағдайларда биліктің қажетінше жұмсақ болуын қаматамасыз етеді.

Әйтсе де, аталған жүйені мінсіздендірудің қажеті жоқ. Көппартиялылық жүйе демократияның бітіспес жауы болып табылатын партиялардың заңды қызмет жасау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Германиядағы ұлттық-социалистік партия 30-жылдары билікке, нақ осы көппартиялылық қағидасына сүйене отырып, сайлау арқылы келген болатын [4. 179 бет].

Көппартиялық жүйенің кемшіліктерін әлдеқайда мұқият көрсеткен Б. Чичерин еді:

адамның белгілі бір партияға жатуы, оның тек бір бағытта жылжуына ықпал жасайды;

барлық мүдделер қалай болғанда да қарсылас партияны жеңумен байланысты болады. Барлығы мемлекеттік емес, партиялық мақсаттар үшін құрбандыққа шалынады;

әр түрлі партиялардың жақтастары өз партиясы жеңу үшін қоғамның жоғары құндылықтарын, адамгершілікті бұзатын, жоятын қылықтарды жасайды немесе соны жасауға шақырады;

өзінің мақсаттарына жету үшін партиялар кез келген лас әрекеттерге барады. Мысалы, өтірік айту, жала жабу;

күшінің негізгі бөлігі оппозициямен үздіксіз күреске жұмсалғандықтан, үкіметтің билігі әлсірейді  [51].

Көппартиялық жүйенің жоғарыда келтірілген негативті тұстары шын мәнінде плюралистік мемлекеттердің өмірінде орын алып отыр. Көппартиялылық – бұл ортақ игілік, саяси жүйенің дамуының бастауы, сонымен бірге бұл фактор саяси дәстүрдің қырқысуына, қоғамдық моральдық бұзылуына да алып келеді. Бұл жағдайдан шығудың жолы, біздің пікірімізше, саяси партиялардың бір-бірімен және мемлекетпен мүдделері тоқайласатын тұстарын констиуциялық тұрғыдан реттеу табылады.

Шетелдік тәжірибе, көппартиялық жүйенің бірнеше түрін жасап шығарды, енді соларға тоқталсақ.

Жетекші партиясы жоқ көппартиялы жүйе. Бұл, күштері бір-бірімен тең қарсыластар билік үшін күресетін классикалық вариант. Мұндай жағдайда, күрестің нәтижесін болжаудың өзі қиынға соғады. Бірде бір партия Парламентте көп орын ала алмайды және тиісінше, үкіметті қалыптастыру кезінде одақтар мен келісімдерге жүгінеді. Үкімет коалициялық сипатқа ие, оны қалыптастыру біршама қиындықтармен байланысты болады және белгісіз мерзімге созылуы мүмкін. Мұндай үкіметтің тұрақтылығын сақтау өте қиынға соғады. Мысалы, Франциядағы Төртінші республиканың партиялық жүйесі (12 жылда 26 үкімет); Нидерландыдағы үкіметті қалыптастыру айларға созылды; Италияда соғыстан кейінгі жылдардағы бір де бір үкімет өзінің заңмен белгіленген мерзімін толық аяқтамаған және т.б.