Саяси партия

Сондай-ақ, маңызды мәселе болып депутаттық мандатты пропорционалды бөлу үшін белгіленген 7% кедергі табылады. Еліміздегі саяси партиялар үшін, оның шын мәніндегі «кедергі» екендігін, Парламенттің төменгі палатасына өткен соңғы сайлау көрсетті. 2004 жылдың күзінде өткен бұл сайлауда «Отан» - 7, «Ақ жол» - 1, «АИСТ» - 1, «Асар» - 1 депутаттарын өткізе алды. Көріп отырғанымыздай сайлауға қатысқан 12 партияның тек 4-і ғана Мәжіліске өз өкілдерін өткізе алған. Бұл басқа партиялар мүлдем әлсіз дегенді білдірмесе керек.

Атап өту керек, шетел тәжірибесінде бұл кедергі әлдеқайда төмен белгіленген. Мысалы, Германия Бундестагының депутаттық құрамының тең жартысы партиялық тізім бойынша 5% кедергіден өткен партиялардың кандидаттарынан құралады [52. 378 бет].

Шетелдік тәжірибені ескере отырып, мен қазақстандық зерттеуші Мусин К.Қ. ұсынған 2% немесе 3% кедергі енгізген дұрыс деп ойлаймын. Бұл елімізде көппартиялылықтың дамуына және олардың сайлау күресіне белсенді араласуына ықпал етер еді.

Қорытындылай келгенде, сайлаудағы саяси партиялардың құқық субъектілігін кеңейте түсуге бағытталған сайлау заңын одан әрі жетілдіру қажет деп ойлаймыз. Оның ішінде саяси партияларды Парламент Мәжілісіне сайлау процесінің жалғыз ұжымдық субъектісі ретінде тану; олардың насихаттық жұмысына жеңілдіктер белгілеу; Парламент Мәжілісі құрамының 50% партиялық тізім бойынша жасақтау; депутаттық мандаттарды пропорцианалды бөлу үшін белгіленген сайлау кедергісін төмендету; сайлау учаскесіндегі дауыс беру және оның қорытындысын шығару кезіндегі бақылаушылардың құқығын кеңейту қажет.

Сайлау заңына енгізілуі тиіс бұл өзгертулер мен толықтырулар тұрақтандырғыш фактор қызметін атқарады және біздің қоғамның өміріне саяси плюрализм мен дамыған демократияның әртүрлі нысандарын тезірек орнатуға өз үлесін тигізеді.

2.3. Саяси партиялардың қаржылық  қызметін құқықтық реттеу

Саяси партияларды құқықтық институционализациялаудың негізгі элементтерінің бірі болып, олардың қызметінің қаржылық жағын реттеу табылады. Бұл мәселе ерекше маңызға ие, себебі, саяси партияларды қаржыландыру негізінен ұйымдастырушылық-техникалық сипатқа ие болса да, мәні бойынша партия қызметінің барлық қырларын анықтайды.

Ресейлік зерттеуші Юдин Ю.: «Ақша мен саясаттың өзара байланысы – мемлекеттіліктің барлық даму кезеңдеріндегі саяси өмірге тән құбылыс. Қазіргі демократиялық мемлекеттің орнауы және дамуына байланысты бұл байланыс одан әрі күшейе түсті» - деп атап өтеді [17. 144 бет]. Оның пікірі бойынша, демократияның және оның саяси партиялар, сайлаулар, өкілді мекемелер сияқты негізгі институттарының конституциялық механизміндегі негізгі қиындық олардың қаржыландырылуында жатыр.

Баглай М. саяси партиялардың қаржылық қызметін заңдық тұрғыдан реттеу қажеттілігін үш жағдаймен түсіндіреді: «Бірінші себеп, ол саяси партиялардың қосымша қаржы көздерін іздеуге мәжбүр еткен, сайлау технологияларының айтарлықтай күрделенуі. Екінші себеп, ол «саяси инвестицияларды» дүниеге әкелген бизнестің саяси белсенділігінің өсуі. Бұл депутаттық мандаттарды ашық сатып алуға, партиялар үшін мүмкіндіктер теңдігі демократиялық қағидасын тікелей бұзуға алып келе жаздады. Үшінші себеп, ол билік институтына нұқсан келтіретін элитаның көлемді жемқорлыққа батуы» [4. 179 бет].

Саяси партиялардың қызметінің мұндай криминалдануы жалпы алғанда демократияның және оның бір институты болып табылатын саяси партияның дағдарысына алып келер еді. Сондықтан да, отандық заңнаманың қарастырылып отырған мәселеде белгілі бір тәртіп орнатуға ұмтылуын дұрыс түсінген жөн.

Саяси партиялардың қызметінің қаржылық қырларын құқықтық реттеу және оны өмірге енгізу қажеттілігі, салыстырмалы түрде алғанда кешірек 1960 жылдардың ортасынан бастап (1966 – Дания,Швеция; 1967 – ГФР; 1969 – Финляндия; 1974 – Италия, 1988 - Франция және т.б.) жүргізілді. Кеңестер Одағында мұндай реттеу барлығымызға түсінікті себептер бойынша жүргізілмеді.

Қазіргі жағдайда, партияны қаржыландыру сұрақтарын реттейтін нормалардың қалыптасуы маңызды құқықтық институтты білідіреді және осы нормалар Қазақстанның барлық партиялық жүйесіне ықпалын тигізеді.

Саяси партиялар туралы заң бұл мәселеге ерекше мән береді. Мысалы, Заңның 18-бабына сәйкес, саяси партиялардың ақшалай қаражаттары: 1) мүшелік жарнадан; 2) азаматтар мен мемлекеттік емес ұйымдардың қайырмалдықтарынан; 3) кәсіпкерлік қызметтің кірістерінен құралады.

Алғашқы екі қайнар көз саяси партиялардың жеке қаражаттары санатына жатады. Қазақстан заңнамасында олардың құқықтық реттелу дәрежесі аса көп емес.

Ал, саяси партиялардың кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірісі біршама өзгешелеу реттеледі. Заңды тұлға мәртебесіне ие саяси партиялар басқа заңды тұлғалар сияқты мүліктік құқықтарға ие. Мысалы, қоғамдық бірлестіктер туралы Заңның 20-бабына сәйкес, олар кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады, себебі, бұл оларға өздерінің жарғылық мақсаттарына жетуге көмектеседі. Сонымен бірге, заң партияларды коммерциялық емес ұйым деп жариялайды, себебі олардың стратегиялық мақсаты – ол, елдегі саяси билікке қол жеткізу. Осыған орай, саяси партиялардың кәсіпкерлік қызметтен түскен табысы олардың мүшелерінің арасында емес, тек қана жарғылық мақсатқа жетуі үшін қолданылуы тиіс. Мұндай ереже, партияны қаржыландыратын өзге қайнар көздерге де қатысты қолданылады. Ақшалай қаражаттарды тек қайырымдылық мақсаттарда (әлеуметтік көмек, білім, халық денсаулығын, қоршаған ортаны қорғау) пайдалануға рұқсат беріледі.

Партияларға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға рұқсат беру, біздің еліміздегі демократиялық өзгерудің маңызды жетістігі болып табылады, себебі, бірқатар мемлекеттерде партияларға қандай да бір коммерциялық қызметпен тура немесе жанама айналысуға заңмен тыйым салынған (Египет, Эфиопия, Беларусь).

Қазақстандық саяси партиялар өзге де заңды тұлғалар сияқты меншік құқығына толық ие. Саяси партияның меншігінде жарғыда қарастырылған қызметін материалдық қамтамасыз етуге қажетті объектілер болады.

Саяси партияның және оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктері) мүлкінің иесі ретінде саяси партияның өзі табылады. Ал оның мүшелерінің партияның материалдық құндылықтарына қатысты ешқандай құқықтары жоқ.

Жоғарыда келтірілгендерден байқайтынымыз, партиялардың кәсіпкерлік қызметін реттеу жалпы сипатқа ие. Заңда бұл мәселеге байланысты нақты, тікелей шектеу жоқ. Осы жағдай болашақта партиялардың ірі қаржылық-өнлірістік топтармен тығыз байланыс орнатуына және елде саяси коррупцияның орнауына алып келуі мүмкін.

Саяси партиялардың қаржылық қайнар көздерің ішінде жекелей қаржыландыру ерекше орын алады. Оларға Қазақстан Республикасы азаматтары мен үкіметтік емес ұйымдарының қайырмалдықтары жатады (18 б. 1-бөл).

Әлемдік тәжірибе жекелей қаржыландыруды қайнар көзіне және көлеміне байланысты шектеу қолданылады.

Қаржыландырудың тыйым салынған түріне шетелден қаржыландыру жатады. Мысалы, қазақстандық заң, саяси партияларға шет мемлекеттерден, шетелдік заңды тұлғалардан және халықаралық ұйымдардан, шетелдіктерден және азаматтығы жоқ адамдардан, шетел қатысатын заңды тұлғалардан қайырмалдық алуға тыйым салады. Себебі, шетелден қаржыландыру мемлекеттің ішкі ісіне араласы ретінде бағалануы мүмкін. Әйтесе де, бірқатар мемлекеттерде белгілі бір талаптарды сақтаған жағдайда мұндай қайырмалдықтарға рұқсат беріледі (Болгария, Греция, Испания, Канада, Конго, Мексика, ГФР).

Отандық құқықтық ғылымда осыған байланысты біртекті көзқарас жоқ. Мысалы, Чеботарев А. партияның қаржылық мәселесіне араласпауды, шетелден қаржыландыруға рұқсат беруді ұсынады [63. 88 бет]. Біздің пайымдауымызша, бұл елдің тәуелсіздігі мен ұлттық мүдделеріне нұқсан келтіруі мүмкін.

Отандық саяси партиялар діни бірлестіктер мен қайырымдылық ұйымдарынанан қаржы алмауы тиіс (18-б 2-бөл. 5-т.). Бұл ереже, мемлекетіміздің зайырлы сипатына байланысты пайда болған, оның үстіне, Қазақстан халқының конфессиялық құрамын да ескеру қажет. Біздің жағдайда, діни ұйымдарды саяси аренаға жіберу, тұрақсыздандырғыш факторы рөлін ойнауы мүмкін.

Иесі көрсетілмеген қайырмалдық жасауға тыйым салу, партияларды қаржылық бақылаудың тиімділігін арттырады. Осы әдіспен, тыйым салынған қаржы көздерін заңсыз пайдалануға жол берілмейді және партия қорына түскен ірі сомалардың заңдылығын қамтамасыз етеді. Кез келген қайырмалдық құжатталуы тиіс және оның қайнар көзі көрсетілуі қажет.

Сондай-ақ отандық заң, қайырмалдық көлемінің шегін белгілемеген. Мысалы, француздық 1988 жылғы «Саяси өмірдің қаржылық жариялылығы туралы» Органикалық заң қайырмалдықтың көлемін жеке тұлғалар үшін 20 000 франк, заңды тұлғалар үшін 50 000 франк деп белгілеген [52. 258 бет]. Мұндай шектеулер саяси партиялардың белгілі бір өндірістік немесе қаржылық топтардың ықпалында кетуіне жол бермеу мақсатында жасалынған. Біздегі саяси партиялардың материалдық инфрақұрылымының әлсіз екендігін ескерсек, Қазақстанда мұндай шектеулерді енгізу әзірге ертерек деп қорытынды жасауға болады.

Қазіргі күндегі саяси партиялар туралы шетелдік заңнамалардың дамуына негіз болған олардың мемлекеттен қаржыландыруы еді. Бұған себеп болған, олардың азаматтық қоғамның дамуы үшін қажетті институтқа айналуы. Қазақстан әзірге партиялардың мемлекеттен қаржылай көмек алуына тыйым салған мемлекеттердің қатарында (Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабының 2-бөлігі).

Атап өту керек, бұл норма Конституциялық Кеңестің қарауында талқыланған еді. Өзінің 1997 жылғы 29 сәуірдегі № 8/2 «Қазақстан Республикасы Конституциясын 5-бабының 2-бөлігін ресми түсіндіру туралы» қаулысында, Конституциялық Кеңес бұл норманы: қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландырудың кез келген нысанына тыйым салынады деп түсіндірген [81]. Қаулыға сәйкес, саяси партияларды мемлекеттің республикалық немесе жергілікті бюджеттен, тікелей немесе жанама қаржыландыруына, материалдық көмек көрсетуіне тыйым салынады.

Қазақстандағы саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан бас тарту әлемдік тәжірибедегі ерекше жағдай болып табылады. Осыған орай, отандық конституциялық- құқықтық ғылымда бұл мәселе өзекті болып тұр. Саяси партияларды мемлекеттік қаржыландыруға байланысты пікірлерге жүргізілген талдау, бұл проблеманың шешімінің әртүрлі жолы бар екендігін көрсетті.

Мысалы, Сман А., егер шет мемлекеттің тәжірибесіне жүгініп, бұл ауыртпалықты мемлекеттің мойнына ілсек, біздегі саяси партиялардың санының көптігіне байланысты, ол қаржылық көмек үлкен сомаға айналуы мүмкін, деп пайымдайды. Оның үстіне, бюджеттік ақшаны өзара бөлісетін саяси партиялар, мемлекеттен берілетін дотацияның бір бөлігін жоғалтпау мақсатында, жаңа саяси партиялардың құрылуына мүмкіндігінше кедергі жасайтын жағдай туындауы мүмкін. Өз кезегінде бұл, азаматтардың саяси партияларға бірлесуі арқылы өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасайды [82].

Ю. Булуктаевтің пікірі бойынша мемлекеттік қаржыландыру кезінде партияның мемлекетке тәуелді болуы мүмкіндігі туындайды. Бірақ бәрібір түбінде, партияның фундаметальды құндылығы артып, оның материалдық мәселелерін шешуді мемлекет өз мойнына алады. Бірақ, мұндай қадамға, толыққанды партиялық жүйесі және іргелі экономикасы бар ел ғана бара алады. Ал Қазақстанда, бұл өзгеріске бюджеттен артық табылмауы да мүмкін [83].

Алайда, көптеген ғалымдар партияларды мемлекеттің қаржыландыруын позитивті тұрғыдан бағалайды. Мысалы, С. Дьяченконың пікірі бойынша, саяси партияларды мемлекет тарапынан қаржыландыруға тыйым салу даулы мәселе болып табылады, себебі, олардың белсенділігі материалдық жағдайына тікелей байланысты. Олар азаматтық қоғамның бір институты болып қалыптасуына бұл тікелей әсер етеді және мемлекет оған мүдделі болуы тиіс [84]. Кейбір авторлар мемлекеттік қаржыландырудың тиімділігін негіздеп қана қоймай, отандық партияларға қаржылай көмектің нақты талаптары мен бағыттарын ұсынады [85].

Біздің ойымызша, мемлекеттің көрсететін көмегін, саяси партияларға өз функцияларын жүзеге асыру үшін берілген кепілдік деп қарастыру керек. Яғни мемлекеттік қаржыландыру партиялардың саяси бәсекелестікте тең емес мүмкіндіктерін, олардың белгілі бір топтарға тәуелділігін азайтуға алып келеді. Сонымен бірге, партия қызметінің барлық қырын қаржыландыру керек десек, қателескен болар едік.

Егер мемлекет саяси партиялардың өз фукцияларын жүзеге асыруына көмектесу керек деп пайымдасақ, онда қазіргі жағдайда, қажетті көмек ретінде, партияларды сайлау процесі кезінде материалдық қолдауды атауға болады. Себебі, сайлау саяси партиялардан ең көп шығынды талап етеді. Әсіресе, пропорционалды сайлау жүйесін қолдану кезіндегі саяси партиялардың сайлау шығындарын қаржыландыру проблемасын атап өту қажет. Осы жерде, Германияның Федеративті Конституциялық Сотының осы сұрақ бойынша объективті түрде жасалынған арнайы қорытындысын келтіруге болады: «Сайлауды өткізу саяси міндет болғандықтан және мемлекет оны өткізуде партияларға ерекше орын бөлгендіктен, мемлекет қаржысы тек сайлауды дайындауға емес, сонымен бірге оны ұйымдастыру мен өткізуге қатысатын партияларға да жұмсалуы қажет» [4. 181 бет]. Бұл қорытынды көппартиялылықты қалыптастырып жатқан біздің еліміз үшін де пайдалы. Себебі, еліміздегі саяси партиялардың әлсіз материалдық жағдайы, оларға жалпыұлттық масштабта сайлауды қаржыландыруға мүмкіндік бермейді.

Алайда, бұл мәселені өте абайлап шешу қажет. Қаржылық қолдау механизмі саяси партияларды мемлекетке тәуелді етпеуі тиіс. Сонымен бірге, дамыған демократиялық мемлекеттердің прогрессивті тәжірибесін пайдалану қажет.

Қазіргі күні мемлекеттік қаржыландырудың үш модельін атап өтуге болады:

«Бірінші модельде – тек Парламентте орын алған партиялар ғана қаржыландырылады, ал соманы бөлу мандат санына байланысты жүргізіледі (Дания, Болгария, Фннляндия, Швеция). Бұл модель парламенттік партиялардың қалыптасуына және олардың фракциялық қызметінің белсенді жұмыс істеуіне жағдай туғызады. Алайда, бұл модельдің кемшілігі, сайлауға қатысқан партиялардың көпшілігі Парламентте орын ала алмайтындықтан, олар материалдық көмексіз қалады.