Саяси партия

Екінші модельге сәйкес, мұнда да тек Парламентте орын алған партиялар қаржыландырылады, бірақ субсидиялар сайлауда иеленген дауыс санына байланысты бөлінеді (Бельгия, Испания, Кипр). Мысалы, Бельгияның 1989 жылғы заңына сәйкес (1991 жылы өзгертулер енгізілген), жоғары не төменгі палатада бір мандатқа ие болған партия, өзіне берілген әрбір дауыс үшін субсидия және белгілі бір қаражат көлемін алып отырады. Бұл модель Парламентте мандат алмаған партияларды қаржыландыруды қарастырмаса да, олардың сайлаушылар арасындағы ықпалын есепке алады.

Жоғарыда қарастырылған модельдер кез келген сайлау жүйесінде ең беделді партияларды қаржыландыруды көздейді. Алайда, бұл модельді қолдану жаңа саяси партиялардың пайда болуына және дамуына қатер төндіреді.

Үшінші модель кезінде, сайлауға қатысқан және белгілі бір талаптарды орындаған саяси партиялардың барлығына, олардың Парламентте орын алу-алмауына байланыссыз, субсидиялар бөлінеді (Австрия, Греция, ГФР, Франция, Чехия). Мысалы, 1990 жылы 15 қаңтарда қабылданған француздық заң бойынша, саяси партияларды қаржыландыру үшін бөлінетін кредиттің сомасы екіге жарылады: бірі – сайлау нәтижесі бойынша қаржыландыруға арналған, екіншісі – Парламентте орын алған партияларды қаржыландырады. Біріншісі, сайлауда 75-тен кем емес кандидаттар санын ұсынған (1993 жылдан - 50) барлық партиялардың арасында иеленген дауыс санына байланысты бөлінеді. Соманың екінші бөлігі иеленген мандат санына сәйкес бөлінеді» [17. 170 бет].

Мемлекеттік қаржыландырудың бұл моделі өзінің мақсаттарына сай келеді. Ол әртүрлі саяси күштердің және ағымдардың еркін дамуы мен бәсекелестігіне жол ашады және жаңа саяси партияларды қолдаумен қамтамасыз етеді.

Жоғарыда келтірілгендерді қорытындылай келе қазақстандық партиялық жүйені тоқырауға ұшыратып алмас үшін, сайлауға қатысатын барлық партияларды Парламентте орын алу-алмауына байланыссыз қаржыландыру керек деп ойлаймыз. Сайлау шығындарына берілетін субсидия көлемі олардың сайлауда иеленген дауыс санына байланысты анықтау қажет. Қаржылық ағыстың келесі бағытын, елдің жоғары заң шығарушы органында орын алған партияларға, иеленген мандат санына сәйкес анықтау керек.

Осының нәтижесінде мемлекеттік қаржыландырудың субъектілері болып, бір мандатты округтен түскен кандидаттар ғана емес, сонымен бірге, сайлаудың пропорционалды жүйесінің элементтерін енгізу негізінде саяси партиялар да табылады.

Саяси партиялардың қаржылық бастауларының және шығындарының әралуандылығы, олардың қаржылық қызметіне бақылау орнату қажеттігін туғызады.

Осыған орай, саяси партиялардың салық органдарына өздерінің қаржылық қызметі туралы, заңмен белгіленген мерзім мен көлемде есеп беріп отыру міндеттілігі қарастырылған. Бұл жағдайда, саяси партиялар туралы Заң қай «заң» белгілегендігін ашып көрсетпейді. Сірә, бұл жерде заңды тұлғалардан кірісі туралы жалпы есептілікті талап ететін салық заңнамасы айтылса керек.

Қазақстан Республикасның қазіргі заңы, әзірге сайлауда қолданылатын арнайы қаржылық бақылау жүйесін қарастырады. Ол Қазақстан Республикасының «Сайлау туралы» Заңымен және Орталық сайлау комиссиясының 1999 жылғы 7 тамыздағы «Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде сайлау қорының қаржыларын жұмсау және оларды пайдаланғаны туралы есеп беру жөніндегі» Қаулысымен бекітілген [78].

Сайлауалды насихаттарын жүргізу үшін саяси партиялар мемлекеттік тіркеуге жататын сайлау қорларын құра алады. Сайлау қорындағы ақша көлемі сайлау туралы заңның ерекше бөлімінде белгіленген көлемнен аспауы тиіс. Олай болған жағдайда артық қалған бөлігі иелеріне қайтарылады. Төлем иесі көрсетілмеген қайырмалдықтар республикалық бюджетке аударылады.

Сайлау қорын құрайтын ақша қаражаттары партиялық тізімді тіркеген тиісті сайлау комиссиясының банк мекемелерінде ашқан арнайы есеп-шотына аударылады. Банктер өз кезегінде, комиссияларға есеп-шотқа келіп түскен қаражат жайлы, олар түскен күннен бастап үш күн ішінде ақпарат беріп отырады.

Саяси партия өзінің сайлау қорына түскен қаржының және оның жұмсалуының есебін жүргізуі тиіс. Есеп күні, сомасы (теңгелей), осы қаржыны аударған заңды немесе жеке тұлғаның атауы көрсетілген әрбір төлемге жүргізіледі. Шығыстар реестрінде: қаражаттың түскен күні, қаржат сомасы, қаражат жұмсалған шара, қаражаттың түскендігі және жұмсалғаны туралы құжат (чек, квитанция, акт және т.с.с.) көрсетіледі.

Арнайы уақытша есеп-шот бойынша жүргізілетін қаржылық операциялар сайлаудың алдындағы күннің 18. 00 сағатында тоқтатылады.

Сайлау нәтижесін қорытындылағаннан кейін бес күннен кешіктермей, саяси партиялар сайлау комиссиясына сайлау қорындағы қаржыны пайдаланғаны туралы есеп берулері тиіс.

Егер ақша қаражаттары сайлау кампаниясына толық жұмсалмаған болса, олардың үштен екісі – республикалық бюджетке, үштен бірі – партияның өзіне қайтарылады. Саяси партияның қаржылық талаптарды бұзуы, партиялық тіркеудің күшін жоюға, ал сайлаудан кейінгі екі апта ішінде – сайлауды заңсыз деп тануға алып келеді.

Сөйтіп, сайлау қорларындағы ақша қаражаттарына бақылауды тиісті сайлау комиссиялары мен банк мекемелері жүргізеді. Оның үстіне, комиссияның өтініші бойынша қаржылық бақылауды өздерінің өкілеттігі шегінде мемлекеттік органдар да жүргізеді.

Саяси партиялардан бір мандатты сайлау округі бойынша түсетін кандидаттарды мемлекеттік қаржыландыру кезінде, қаржылық бақылауды сайлау комиссияларымен қатар республикалық бюджеттің орындалуын бақылайтын Есеп комитеті де жүргізеді.

Жоғарыда келтірілгендерден түйетініміз, сайлау кезінде партияларға қаржылық бақылау жүргізу механизмі мұқият реттелген және қаржылық міндеттемелерді бұзғаны үшін оларға бірқатар қатал санкцияларды қарастырылған.

 Алайда, партия қызметі  тек сайлауға қатысумен шектелмейді. Партия қызметінің қаржы талап  ететін басқа маңызды бағыттары да бақылауды қажетсінеді. Қаражаттар заңмен тыйым салынған шараларды өткізуге жұмсалуы мүмкін. Осыған орай, шет мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып, тұрақты қаржы бақылауын қамтамсыз ететін арнайы орган құру қажет. Оның құрамына мемлекеттік органдар мен тіркелген саяси партиялардың өкілдері енуі тиіс. Тек осындай жағдайда партиялардың қаржылық қызметін бақылаудың объективтілігі қамтамасыз етіледі.

Саяси партиялардың қаржылық аспектілерін қарастырудың нәтижесін қорыта келе, көрсетілген көптеген проблемаларын шешу үшін, партиялардың қаржылық қызметінің «мөлдірлігін» қамтамасыз ететін және елдегі көппартиялықтың тиімді дамуына жағдай туғызатын құқықтық сипаттағы кешенді бағдарлама қажет деп айтуға болады. Оның ішінде, басым мақсат болып пропорционалды тәртіп бойынша сайлауға қатысатын партияларды мемлекеттік қаржыландыру табылуы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Демократиялық бастауларға негізделген саяси жүйенің тиімді жұмысы, саяси партиялардың қоғамдық және мемлекеттік өмірге араласуынсыз мүмкін емес. Олар әлеуметтік топтардың ұстанымын жүзеге асыратын және азаматтық қоғам  мен құқықтық мемлекеттің арасын тікелей байланыстыратын ең қолайлы өркениетті құрал болып табылады.

Партиялар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін анықтау, негіздеу және білдіруді жүзеге асырып қана қоймай, сонымен бірге, осы мүдделерді біріктіру арқылы қоғамның жалпыұлттық консолидациясына жол ашады. Кез келген мемлекеттегі демократиялық даму деңгейін нақ осы саяси партиялар анықтайтыны белгілі.

Кез келген ғылыми зерттеу қандай да бір құбылысты, өзі маңызды деп есептейтін қырынан қарастырады. Құбылысты барлық қырынан есептеу, бір ғылыми еңбектің шеңберінде мүмкін емес. Осы бітіру жұмысында саяси партияларды құқықтық қырынан зерттеуге қадам жасалды. Егер шет мемлекеттерде саяси партиялардың институционализациясы XX ғасырдың ортасынан басталса, бізде бұл процесс XX ғасырдың аяғынан бастап қана жүре бастады. Осы сәттен бастап партиялар құқықтық құбылыс белгілеріне ие болды және тиісті зерттеуді қажет ете бастады.

Саяси партиялардың қазіргі күнгі анықтамасы да әртүрлі. Қазақстан Республикасының конституциялық-құқықтық дамуының ерекшеліктерін және шет мемлекеттердің құқықтық тәжірибесін ескере отырып, бітіру жұмысында бұл құқықтық институтқа жеке анықтамамызды бердік. Сонымен саяси партия дегеніміз демократиялық жолмен, мемлекеттік деңгейде саяси билікке жетуге және оны жүзеге асыруға ұмтылатын немесе соған қатынасатын, халықтың белгілі бір бөлігінің саяси еркін білдіретін, қоғамдық мемлекеттік процестерге ықпал етуді көздейтін пікірлестердің идеологиялық негізде құрылған, ерікті, тәуелсіз, қоғамдық бірлестігі.

Саяси партиялардың конституциялық құқықтық мәртебесін зерттеу барысында аталған институттың келесі белгілері анықталды:

1. аталған институттың, яғни саяси партияның құқықтық мәртебесін зерттеу кезінде, қоғам мен мемлекеттегі партияның алатын орнын және рөлін белгілейтін институттар тобын қамтитын кешенді сипатқа ие екендігі анықталды. Партиялардың құқықтық мәртебесінің мазмұнын құқыққабілеттілік, құқықтық қағидалар, құқықтар мен міндеттер, құқықтық кепілдіктер және құқықтық жауапкершілік құрайды;

 2. партиялардың құқықтық мәртебесі оны құрайтын арнайы құқықтық нормалардың ішкі бірлігімен және Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының өзге институттарымен өзара байланыста болатындығымен сипатталатын, Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының жеке бір құбылысын білдіреді. Партиялардың құқықтық мәртебесін жеке бір құбылыс ретінде қалыптастыру, қоғамдық бірлестіктердің ерекше түрі болып табылатын партияның құқықтық жағдайын реттеу проблемасын шешу қажеттігінен туындаған. Аталған проблеманы қоғамдық бірлестіктер шеңберінде шешу мүмкін емес. Сондықтан да саяси партияларды жеке бір институт ретінде бөліп алу бүгінгі күннің қажеттілігі;

3. партиялардың құқықтық мәртебесін біз конституциялық құқықтың ұжымдық субъектілерінің құқықтық мәртебесінің бір түрі ретінде және қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесінің бір түрі ретінде қарастырдық;

4. саяси партиялар институтының іргетасы болып партиялардың жағдайы мен орны, олардың өз құқықтарын жүзеге асыруының қағидалары мен кепілдіктері сияқты элементтерінің мазмұнына ықпал жасайтын қоғамдық бірлестіктер институты табылады.

Сонымен, партиялардың конституциялық құқықтық мәртебесі конституциялық құқықтың жеке бір саласы ретінде қарастырылуы мүмкін және оның құқықтық мәртебесі арнайы заңның көмегімен анықталады.

Осыған орай, бітіру жұмысында республиканың егемендік алу кезеңіндегі саяси партиялардың конституциялық базасының даму динамикасы және қоғамның демократиялану тенденциясын белгілейтін құқықтық реформалардың одан арғы кезеңдері мұқият зерттелінді. «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияның (25.10.1990), «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заңының (16.12.1991), Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдардағы Конституцияларының ерекше рөлі және «Қоғамдық бірлестіктер туралы» (31.05.1996), «Саяси партиялар туралы» (15.07.2002),«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» (28.09.1995), «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» (16.10.1995) Қазақстан Республикасы Заңдарының маңыздылығы атап өтілді. Саяси партиялардың конституциялық құқықтық институты нақ осы заңдық актілерде көрініс тапты.

Бітіру жұмысында саяси партиялардың Қазақстанда құқықтық институт ретінде қалыптасуының кезеңдері де қысқаша қарастырылып өтті.

Бітіру жұмысының екінші бөлімінде саяси партиялардың ұйымдасуы мен қызметінің әртүрлі аспектілерін реттейтін заңдық база қарастырылды және сыни тұрғыдан бағаланды. Шет мемлекеттердің заңдық тәжірибесі салыстырмалы құқықтық талдау шеңберінде пайдаланылды, сондай-ақ партиялық заңнаманы одан әрі жетілдіру мәселелері бойынша қазақстандық және шет елдік заңгерлер мен саясаттанушылардың тәжірибелік ұсыныстары ѕәм сыни ескертпелері зерттелді.

Қазақстан саяси партиялардың құрылу еркіндігін құқықтық реттеуді жүзеге асыра отырып, аталған міндетті елдің саяси дамуының нақты жағдайын ескере отырып шешеді. Саяси партияны құрудағы азаматтық мәселесі, партияларға әскери қызметшілер мен органдардың қызметкерлерін, судьялардың кіруіне заңмен тыйым салу мәселесі, сондай-ақ мақсаттары немесе іс-әрекеттері Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, тұтастығын бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты тұтатуға бағытталған саяси партияларды құруға тыйым салу мәселесі және т.б. осы ғылыми еңбекте талқыланды.

Сондай-ақ ғылыми еңбекте саяси партияларды заңдастыру процедурасына да тиісті назар аударылды. Саяси партияларды құрудың әлемде қолданылатын түрлеріне Қазақстан үшін қолайлысы және демократия талаптарына сай келетіні ретінде келісімсіз-ақ құрылушы тәртібі анықталды.

Партия қызметін мәжбүрлеп тоқтатудың бітіру жұмысында қарастырылған негіздері партияның заңсыз қызметіне тыйым салуға және қоғамның саяси жүйесінің тұрақтылығын сақтауға бағытталуы тиіс. Осыған орай біздің пікірімізше, Парламент Мәжілісінің сайлауына қатарынан екі мәрте қатыспау партияны таратуға алып келеді деген негіздің күшін жою керек. Себебі, республикада қолданылатын қазіргі құқыққа сәйкес, саяси партияның кез келген сайлауға қатысуы ерікті болып табылады және ешкім де оларды мәжбүрлей алмайды.

Бітіру жұмысында демократиялық және құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайындағы сайлау институтының дамуына оң баға берілді. Аталған институттың динамикалық дамуы, саяси партиялардың құқықтары мен мүдделерін бекітумен байланыстырады.

Парламент Мәжілісі сайлауына мажоритарлық жүйе бойынша партиялармен қатар саяси емес ұйымдардың да қатысуына мүмкіндік берілуі («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы конституциялық» Заңының 87-бабы) біздің тарапымыздан біраз қарсылық тудырды. Себебі, көптеген елдерде саяси емес ұйымдарға сайлауға қатысуға заңмен тыйым салынған. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің 2003 жылдың 4 сәуірінде жасаған Қазақстан халқына Жолдауында: «Мәжіліс депутаттығына кандидаттарды ұсыну құқығын тек қана саяси партияларға беру қажет деп есептеймін», деп әділетті атап көрсеткен.