Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру және жетілдіру

Сонымен бірге аудитор кәсіпорын көлік құралдарын сатып алған кезде, оның дұрыс жән уақытылы есептелуін, бюджетке көлік құралдарына байланысты салықтарды дұрыс төлеу, оның бастапқы құнын дәл анықтауы керек. Егер де көлік құралдарын сатып алуға байланысты жасалған алғашқы құжаттар күмән туғызса, келісім шартқа жауапты адамдардан жазбаша түсініктеме  алу керек. Көлік құралдарына байланысты төленген салықтың уақыттылығын анықтау керек. Сонымен қатар шаруашылық субъектілер негізгі құралдарды тауарлы материалдық запастарға ауыстыру арқылы ала алады. Егер негізгі құрал объектілері жеке және заңды тұлғалардан алынса, жоғарғы органдардан субсидия ретінде, спонсорлық көмек ретінде алынса, олар қабылдау тапсыру актісімен жабдықталғаннан кейін, мынадай проводка беріледі: Дт 12 бөлімше шоттары Кт 727. Егер де негізгі құрал объектілері бұрын қолданыста болған болса, олардың тоз сомасына мынадай проводка беріледі: Дт 12 бөлімше шоттары Кт 13 бөлімше шоттары. Тегін алынған негізгі құрал өзінің баланстық құны арқылы кірістеледі, яғни оған барлық кеткен шығындарды қосады. Ал негізгі құрал объектілері ұзақ мерзімді арендаға алынған болса, онда мынадай бухгалтерлік проводка беріледі: Дт 122-125 Кт 683. Аудитор тек кәсіпорын ішіндегі арендаға алынған негізгі құралдарды тексеріп қана қоймай, сонымен бірге арендаға берушіге негізгі құрал үшін  төлемнің уақыттылығын да тексеруі керек. Көп кездесетін қателердің бірі бұл арендаға алушымен берушінің арасында жасалатын келісім шарттың дұрыс жасалмауы.

Негізгі құралдарды өткізу бастапқы құны арқылы жүргізіледі. Оны қабылдау тапсыру актісі арқылы жабдықтайды. Онда объектілердің бастапқы құны, техникалық жағдайы, тозу сомасы т.б. көрсетіледі. Негізгі құралдарды өткізген кезде келесі проводкалар беріледі:

№	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Дт	Кт
	Өткізілген негізгі құрал объектілерінің баланстық құнына	842	12 бөлімше шоттары
	Жинақталған тозу сомасына	13 бөлімше	12 бөлімше
	Сатып алушыларға ұсынылған шот үшін	301	722
	ҚҚС сомасына	301	633
	Жинақтауға, қорапқа орауға, демонтажға танспортировкаға кеткен шығындар сомасына	842	204, 671, 681
	Есепті кезең аяғында негізгі құрал объектілерін өткізуге байланысты шығындар болған да	571	842
	Есепті кезең аяғында негізгі құрал объектілерін өткізуге байланысты табыстар болған да	722	571

 

Аудитор негізгі құрал объектілеріне байланысты болған бухгалтерлік проводкаларды тексергеннен кейін қорларды тиімді пайдаланудың жалпылама көрсеткіші  қор қайтарымын тексеру керек. Сонымен қатар кәсіпорында осы көрсеткіш соңғы жылдарда зерттелді ме және оған байланысты жүйелі түрде шаралар қолданылды ма, яғни олардың қор қайтарымын жетілдіруге байланысты шаралар қолданылды ма, осы кәсіпорында көлік құралдары қалай қолданылады, олардың есебінің ұйымдастырылуын, жұмыста тұрып қалулар болмай ма соның барлығын аудитор ұқыпты түрде тексеруі керек.

Сонымен қатар осы тексеріліп отырған кәсіпорын ішінде жеке тұлғалар кәсіпорынның мүлкін жеке пайдалануға алған жоқ па, өндірістік қорларды тиімді қолданады ма т.б. сұрақтарды тексеруі керек. Осындай жағдайлар анықталған жағдайда оларға байланысты шаралар қолданылды ма немесе олардан қолданған құралдар үшін ақы алынды ма соларды тексеруі керек.

Басты назарды аудитор мына жағдайларға аудару керек: негізгі қорлардың құрылымы мен динамикасына талдау жасалды ма, яғни олар техникалық жағдайын сипаттама береді,  интенсивті және экстенсивті жағдайларды жетілдіруге назар аударуы керек.

Осындай ең маңызды жағдайларды тексергеннен кейін аудитордың басты мақсаты болып негізгі құралдардың есебін жетілдіру үшін өз көмегін тигізу немесе өз қорытындысында ауытқулар болған жағдайда сол ауытқуларды жоюға байланысты шаралар қолданылма, немесе соларды жоюға байланысты өзінің ойларын келтіруі керек. Негізгі құралдарға тексеріс жылына 1 рет немесе 2 жылда 1 рет жүргізіліп отыруы керек, яғни жылдық есеп тапсырғанға дейін. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Нарықтық экономикаға көшу еліміздің алдында көптеген мәселелерді шешуді талап етіп отыр. Көп жылдан бері қалыптасқан құбылыстардың барлығы өзгеріске ұшырап, бұрыңғы жоспарлар, мемлекеттік тапсырмалардың орнына нарықта қызмет ететін сұраныс пен ұсыныс, сатушы мен сатып алушы, нарықтық дельдалдар пайда бола бастады.

Нарықтық даму кезінде кез-келген экономикалық бірлік өзінің жеке пайдасы мен табысы үшін қызмет етеді. Егер олардың экономикалық-қаржылық жағдайы жоғары болса, олар нарықта ұзақ мерзім қызмет ете отырып, өздерінің өндірістік үрдісін кеңейтеді. Ал егер шаруашылық іс-әрекеті оң нәтиже бермесе, өндірген өнімдері мен орындалатын қызметтері сұранысқа ие болмаса, олардың орнына күштілері келіп, олардың нарықтан шығып қалуына негізгі себеп болады.

Сондықтан өндіріс процесін, есеп-қаржы жұмысын дұрыс, тиімді, өтімді ұйымдастыру арқылы олардың қаржылық қызмет нәтижелерін оң құбылысқа бағыттауға болады.

Осындай нарық субъектілерінің бірі, осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі “Дастан” баспа-полиграфиялық корпорациясы саналады. Кәсіпорын негізінен баспа, полиграфиялық, ақпараттық, жарнамалық, коммерциялық, комиссиондық, консультациялық  қызметтер көрсетумен айналысады. Кәсіпорын негізінен соңғы үш жылды пайдамен аяқтаған.

Кәсіпорынның есеп-қаржы жұмысына 2.2 бөлімшеде тоқталып өтілді. Онда кәсіпорынның есеп саясаты, бухгалтерия ақпараттары қызметтерінің бөлінуі, есепті жүргізу және тапсыру мерзімдері, жұмыс шоттары, ішкі бақылау әдістері мен тәртіптері көрсетіледі.

Үшінші бөлімде негізгі құралдардың түсуі мен шығу жолдары, тозуы мен амортизациясы, арендасы мен жөндеу есептері, олардың бағалауы жолдары, аудиті, жүргізілу кезектілігі, сонымен қатар есепті жетілдіру бағыттары ашылып көрсетіледі.

Жалпы алғанда кәсіпорын ішінде негізгі құралдардың алатын орны ерекше, өйткені  оларсыз өндіріс процесін бастау мүмкін емес. Және де осы негізгі құралдардың синтетикалық есебіне де тоқталып өтілді, яғни оның есебі шоттар жоспарының 12-ші бөлімшесінде жүргізіледі. Бұл активтік шоттар, көбейгені дебетінде, азайғаны кредитінде жазылады. Ал қалдық тек дебет жағында болады.

Осы дипломдық жұмысты қорыта келе мынадай тұжырымдаманы келтіргім келіп отыр:   Профессор, экономика ғылымдарының докторы А. Сафронованың (“Экономика предприятия” 2002г.) пікірінше негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың факторы болып бұл негізгі құралдарды жаңарту және техникалық жетілдіру саналады.  Ғылыми техникалық прогрестің жетістіктерін ендіру, өндірісті автоматтандыру және механизациялау деңгейін жоғарлатады, жұмыстың өнімділігін жоғарлатады, материалдық шығындарды үнемдеуге көмектеседі және де өндірістің қауіпсіздігі мен мәдениеттілігін жоғарлатады делінген.

Экономиканың көптеген салаларында негізгі құралдарды иемдену маңызды болып есептеледі. Сондықтан кәсіпкер қажетті негізгі құралдардың деңгейін иемденуі керек, олардың кірісі мен шығысын реттеп, бақылап, дұрыс бухгалтерлік есепте көрсетпесе, ол өзінің  сұранысын жоғалтып алып, қызметін дұрыс көрсете алмайды. Сондықтан  ең алдымен олардың барын, қорын, қозғалысын анықтап, оларға тиісті бақылау, тексеру, есебін жаңа ақпараттық бағдарламалармен қамтамасыз ету арқылы жетілдіріп, қол жеткізуге болады деп ойлаймын. Ол үшін кәсіпорын тиімді бухгалтерлік есепті халықаралық қаржылық есеп стандарттарына негіздей отырып ұйымдастыру қажет екенін айтып кеткен жөн.

Негізгі қордың заттық мазмұны – еңбек құралдары. Олар кәсіпорында ұзақ мерзім қызме істеп, өндірістік процеске біренеше рет қатысады, соның өзінде бұрыңғы қалпын сақтап қалады, бірақ жұмыс барысында тозу арқылы бағасын кемітеді.

Негізгі қорлар өндірісті материалдық техникалық базасы болып табылады. Олардың көлемі кәсіпорынның өндірістік қуаты мен еңбекттік техникамен қаруландыру деңгейіне байланысты болады.

Өндірістік үдеріске қатысу дәрежесіне қарай негізгі қорлар екі түрге өндірісітік және өндірістік емес бағыттағы қор болып табылады.

Өндірісітік бағыттағы негізгі қорларға жататындар – ғимараттар, құралғылар, машиналар, жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары. Олар өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысады.

Өндірісітік емес негізгі қорлар өндіріске тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай жасай тырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді. Бұған тұрғын үй, мектеп, кітапхана, аурухана т.б.

Пайдалану үрдісіне негізгі өндірістік қорлар табиғи және сапалық  жағынан тозады, сөйтіп кәсіпорында едәуір ысырапқа ұшыратады.

Негізгі қорлардың тозу ысырабын азайту оларды жақсылай пайдалану жолымен, негізгі көрсеткіштердің деңгейін қор қайтарымы, ауысымдылық коэффициенті, жабдықтау жүктемсінің коэффициентін артытруы мүмкін.

Бұл көрсеткіштерді жақсатру ғылыми техникалық прогресс, негізгі құралдардың құрылымын жетілдіру, жабдықтардың әртүрлі бос тұрып қалуын қысқарту, өндірісті және еңбекті жетілдіру, шаруашылықты жүргізудің жаңа нысанын дамыту есебінен мүмкін болады.

Кәсіпорындарда негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты көрсеткіш - қор қайтарымы болып табылады. Қор қайтармының көрсеткіші мына формуламен есептеледі: Ққ=V/Қ

Бұндағы:

V – жыл ішінде өндірілген өнімнің өзіндік құны, заттай немесе құн есебімен;

Қ – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.

Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін талдау үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақтанғандығының арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақтанға қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа болып есептелінеді. Өйткені, осы жағдайда ғана өндісітің тиімділігі ең жоғары дәрежеге жетеді. Қор қайтарымының қарсы көрсеткіші өнімнің қор сыйымдылығы. Бұл өнімнің өлшеміне шаққандағы негізгі қордың құнын сипаттайды.

Қор қайтарымы көрсеткіштерінің артуы және өнімнің қор сыйымдылығының төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше көрсетеде. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме деңгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру қорларды жаңарту, үдемелі жабдықтарды қазіргі технологияны, билікті қызметтерді пайдалану қажет.

Негізгі өндірістік қордың нәтижелігін  арттырудың  аса маңызды  факторларының бірі  - жабдықтардың пайдаланылуын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэффициентін  көбейту жолымен қол жетеді.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Президентінің “Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар жарлығы, 26 желтоқсан 1995 жыл №2732
2. Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және Аудит департаменті. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары, Алматы 1999жыл
3. Арына Е.М. и др. Краткий русско-казахский словарь справочник бухгалтера, Алматы 1999 г.
4. Вовков О.И. и др. Экономика предприятия, Москва-Инфра-М 2002 год
5. Верещагин С.А. Учет выбытия основных средств Бухгалтерский учет 2001 год
6. Горфинкель В. Экономика предприятия Москва 2001год
7. Горфинкель В. Экономика предприятия Москва “Банки и биржи” 1996 год
8. Гарфинкин А. Экономика предприятия 2002 год
9. Грузинов П. Экономика предприятия Москва 2003 год
10. Греков П.С.  Бухгалтерский учет Аудитор 2002 год
11. Герасимова В. негізгі құралдарды жаңғырту Бухгалтер бюллетені 2002 жыл
12. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет Москва “Аудит” 1998 год
13. Жунусов Б.А. Основы экономической теории Актюбинск 2000 год
14. Камышанов П.И. и др. Бухгалтерский учет и аудит Москва 1998жыл
15. Киевский С.В. Самоучитель в работе с программой   1С: Бухгалтерия Москва: Компьютер 1997 год
16. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет учебное пособие Москва Инфра-М 1996 год
17. Карпова Т.П. Управленческий учет Москва “Аудит” 1998 год
18. Козлова А. Бухгалетрский учет Москва 2000 год
19. Лашун Л. Негізгі құралдарды жаңғырту Бухгалтер бюллетені 2002 жыл, №31
20. Малькова Г.Н. Теория и практика международного бухгалтерского учета Москва 2001 год
21. Радостовец В.К. Бухгалтерский учет на предприятии, Алматы 2002 год
22. Радостовец В.К. и др. Бухгалтерский учет на предприятии, Алматы 2003 год
23. Николаева Г. “Основные средства” Аудит и налогообложение 2000 год
24. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет, Алматы 2000 год
25. Сәтмырзаев А.А. Бухгалтерлік терминдерінің қысқаша орысша қазақша сөздігі Алматы- 2000 жыл
26. Ситникова Е. Использование баз данных в учете основных средств Бухгалтер+компьютер 2001 год №9
27. Искакова Б.Г. Учебно методический материал ЗКАТУ –Уральск 2000 год
28. Николаева Г. Основные средства Аудит и налогообложение 2000 год № 2
29. Овчинников А. Экономика предприятия и отрасли промышленности Москва 2000 год
30. Төлегенов Е.Т. Ауыл шаруашылық кәсіпорынындағы бухгалтерлік есеп Алматы 1999 жыл
31. Хегай И. Негізгі құралдарды жөндеу және жаңғырту Бухгалтер бюллетені 2003 жыл №25
32. Ховард К. Экономическая теория Москва “Банки и биржи”) 1999 год
33. Чипурина А. Экономическая теория Москва 2000 год
34. Шамгонов А.Ш. Негізгі құралдар және материалдық бұйымдардың есебі.  Оқу құралы,  Орал 1998 жыл.