Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру және жетілдіру

Жалға алушы кәсіпорында

Қаржыландырылатын жалгерлік. Қаржыландырылатын жал өз мәні бойынша жалға  алушының есебінен ұзақ мерзімге алынатын несиелеудің нысаны болып табылады.

  Қаржыландырылатын жал – мүлікке меншіктік құқымен байланысты, жалға берушінің олжасымен қоса, онымен байланысты болатын тәуекелділіктің де үлкен бір бөлігін жалға алушы өз жауапкершілігне алады. Бұл кезде жалға алушы алынған мүліктерді өз балансында көрсетеді.  Ал жалгерлік кезендегі құқықтың өзі берілуі немесе берілмеуі мүмкін.

Жалға алушының қаржылық есебінде келесі жайттар айқын көрсетілуі тиіс: қаржыландырылатын жалгерлікке алынған мүліктің жалпы құны; мүлікті жалға алу бойынша ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттемелер; қаржыландырылатын жалгерлік және мерзімі бір жылдан артық біртұтас ағымдағы жалгерлік кезіндегі ең төмен  жалгерлік төлемдер бойынша міндеттемелер; жалгерлікті немесе мүлікті сатып алу уақытын ұзартуды таңдау құқығы, келісім шарттардан туындайтын күтпеген жалгерлік төлемдер және басқа да күтпеген жағдайлар.

Жалға берушінің қаржылық есебінде келесі жайттар айқын көрсетілуі тиіс: қаржыландырылатын жалгерлікке жалпы капитал салымы; жалға берілген мүліктен түскен пайдаланбаған табыс; активтердің құны, сондай-ақ осыған байланысты есепті кезең ішіндегі активтердің түрлері бойынша жинақталып қалған амортизациялық аударымдар.

Жалға берілген  мүліктің пайдалану құқының басым бөлігі мынадай жағдайда берілуі мүмкін:

• жалға алынған мүлікті тұрақталған бағасы бойынша немесе жал соңында анықталған бағасы бойынша жалға алушының сатып алу құқығы бар болса;
• егер де жалға берілген мүліктің пайдалану қызметінің мерзімі 80% -ке жетсе;
• егер де негізгі құралдың  жал мерзімі біткен кезде бастапқы құны оның 20%-тін ғана құраса;
• бүкіл жал кезеңінде оның дисконтталған құны төленетін жал ақысының 90% құраса.

Қаржыландырылатын жал мерзімінің ішінде жалға берілген мүлік баланста бір ғана баға бойынша көрініс табады.

Жал төлемі екі бөлімнен тұрады: қаржыландырудан және жалгерлік  міндеттемесінен, демек объектінің баланстық құнын азайтатын төлемнен.

Жалгерлік төлем:  ағымдағы бағасы бойынша немесе дисконтталған құн бойынша есептелінуі мүмкін.

Дисконтталған құн бойынша есептеген кезде жал ақысының өте аз деңгейін анықтау үшін қарастырылған пайыздық мөлшерлемесін пайдаланады, ал егер де оны анықтау мүмкін болмаған жағдайда қарыз капиталына пайдаланатын өсіп отыратын пайыздық мөлшерлемесін қолданады.

Қаржылық лизингісі. Қаржылық лизинг – бұл мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін жалға алу, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады. Лизингтік мәміленің тараптары:

• лизинг беруші
• лизинг алушылар

Басқаша сөзбен айтқанда, қаржылық лизинг – бұл инвестициялық қызметтің бір түрі; онда :

• лизинг беруші сатып алушыдан лизинг бұйымын лизинг келісім-шарты бойынша өз меншігіне алуды, сосын оны лизинг алушыға белгілі бір ақыға, белгілі бір мерзімге, белгілі бір уақытта иелік ету жағдайына және кәсіпкерлік мақсаты үшін пайдаланылуына беруді міндетіне алады. Бұл кезде лизинг бұйымы лизинг алушыға берілгенде, оның  мерзімі амортизациялатаны  мерзіммен шамалас немесе оның 80% бөлігіне сәйкес болуы тиіс;
• лизинг алушы келісім-шартқа сәйкес төленуге жататын төлемдерді кезеңімен тиянақты түрде төлеп тұруды өз міндетіне алады. Келісім-шарттың мерзімі өткен соң, лизинг бұйымы лизинг алушының меншігіне өтуі мүмкін, егер бұндай жағдай шартта қарстырылған болса.

Лизинг бұйымдарына:  ғимараттар, қондырғылар, машиналар, құрал-жабдықтар, транспорт құралдары, жер телімі т.б. мүліктер жатады. Лизинг бұйымына бағалы қағаздар, табиғи ресурстар жатпайды.

Лизинг лизингтік мәмілеге қатысушылардың қарастырған жағдайына байланысты және олар әрқилы болып бөлінеді:

• қайтарылатын лизинг – онда сатушы осы бұйымды кері қайтарып ала алатын болса ғана лизинг алушыға лизинг ретінде сатады;
• банкі лизингісі – онда лизингті беруші рөлін банк атқарады;
• толық лизингі- онда лизинг беруші ағымдағы жөндеу және оның лизингі бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады;
• таза лизингі – онда лизинг алушы ағымдағы жөндеу және оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады.

  Лизинг өз нысаны  бойынша ішкі және халықаралық болып бөлінуі мүмкін. Ішкі лизингте лизинг беруші де, лизинг алушы да және сатып алушы да Қазақстан Республикасының Президенті болып табылады. Халықаралық лизингті, негізінен  Қазақстан Республикасының Президенттері емес тұлғалары жүзеге асырады. Лизинг брушінің де, лизинг алушының да және сатушының да жауапкершілігі лизинг келісім-шартымен, сатып алу- сату келісім шартымен және Қазақстан Республикасының заң актілерімен белгіленеді. Лизинг келісім шарты мынадай міндетті мәнді жайлардан тұруы тиіс, онсыз ол келісілген деп саналмайды: келісім шарт жасалатын нәрсесі; лизинг нәрсесін сатушының аты-жөні және сатушыны таңдауды кім жүзеге асырғаны көрсетіледі; лизинг нәрсесін лизингті алушыға берудің мерзімі мен жағдайы; лизинг төлемінің мерзімділігі  мен мөлшері; лизинг нәрсесінің құны; келісім шарттың әрекет ету мерзімі; лизинг нәрсесінің лизинг алушының меншігіне өту жағдайы; лизинг нәрсесін сипаттау; лизинг нәрсесін ұстау мен жөндеу тәртібі; сақтандыру; лизинг берушінің атына лизинго нәрсесін мемлекеттік тіркеуден өткізуін екі жақтың біріне жүктеу; лизинг келісім шарты бойынша лизинг алушының міндеттемесін орындауын бақылау үшін лизинг берушінің жүзеге асыратын шаралары; тараптардың жауапкершілігі. Қозғалмайтын мүліктер бойынша жасалатын келісім шарттар міндетті түрде, заң актілерімен анықталған тәртіпте мемлекеттік тіркеуден өтеді. Қозғалыстағы мүліктер қойылған кепілдік ретінде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге жатады. Лизинг нәрсесін сатушы тікелей лизинг алушының алдында сатып алу сату келісім шарты бойынша жауапты болады. Егер де сатушы лизинг алушының қойған талабымен келіссе, онда лизинг алушыға берілетін лизинг нәрсесінің шартын өзгерті үшін, міндетті түрде лизинг берушімен келісуі тиіс.

 Лизинг бойынша марапаттау  өз кезегінде  екі әдісті пайдаланады: не өсіп отыратын пайыздық  мөлшерлемесін немесе алдын ала қарастырылған пайыздық мөлшерлемесін.

Кесте 9

Бухгалтерлік есепте қаржылық лизинг бойынша жасалатын операциялар онда қарастырылған келісім шарттың жағдайына байланысты көрініс табады.

2. Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу

Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат  күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи  және сапалық (заман талабына сай келмеуі).

Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.  Техника және технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланудағы негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа, неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуын мынадай факторлар арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар; технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда; жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін  салаларында  өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.

Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырамайды.

Амортизация (латынның “өтеу” деген сөзінен) – тозудың құндық көрінісін білдіреді.