Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру және жетілдіру

Негізгі құралдарды есептен шығарудың қабылданған тәртібін бұзған жағдайда жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға жауапсыздықпен қарау анықталса, онда оған кінәлі лауазымды адамдар белгіленген тәртіпте жауапқа тартылады.

Басы артық, пайдаланбайтын құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, приборларды, құрал-саймандарды, мүлікті, жұмысқа пайдаланатын және өнім алатын малдарды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.

Негізгі құрал жабдықтарды бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға беру кезінде екі дана етіп акт дайындалады. Акт негізінде мүліктік түгендеу карточкалары мен негізгі құрал жабдықтардың мүліктік түгендеу тізіміне негізгі құрал жабдықтардың кәсіпорын балансынан шығарылғаны  туралы белгі соғады.

Негізгі құралдар субъектінің өз ішінде орын ауыстыруы кезінде, орын ауыстыру актісімен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі құрал жабдықтардың бір орыннан екінші орынға көшуі туралы объектілердің тұрған жеріндегі мүліктік түгендеу тізімдеріне және мүліктік түгендеу карточкаларына белгі соғылады. Негізгі құрал жабдықтар шаруашылық ішінде орын ауыстырғанда 12 “Негізгі құралдар” бөлімшесі шоттарының дебеті мен кредиті бойынша бухгалтерлік жазулар жазылады.

Негізгі құрал жабдықтарды жою туралы дайындалған актілер бухгалтерияға түседі де талдамалық есеп тізімдемесіне жазылады.

 

 

Кесте 10

Негізгі құралдардың есептен шығарылуы жөніндегі шоттардың корреспонденциясы.

 

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Дт	Кт
	Негізгі құралдардың барлық түрін жою
1	Негізгі құралдарды есептен шығару актісінің негізінде өндіріс құрал жабдықтары есептен шығарылды: -объектінің пайдалану кезіндегі  есептелген тозу сомасына - объектінің балантық құнына	132   842	123   123
2	Объектіні бөлшектеу үшін еңбек ақымен қоса аударымдар бірге есептелінді: есептелген еңбек ақы сомасына аударған әлеуметтік салық пен зейнетақы қорына	842 842	681 635
3	Жойылған объектіні тасымалдағаны үшін авто ашруашылығының шоты акцептелінді	842	671
4	Негізгі құрал жабдықтар объектісін жоюдан түскен материалдар кіріске алынды	206	722
5	Жыл аяғында кіріс пен шығыс “Жиынтық табыс” шотына жатқызылды: Негізгі құралдарды жоюдан шығындар негізгі құрал жабдықтарды жоюдан түскен табыстар	571 722	842 571
	Негізгі құралдардың шаруашылық ішінде орын ауыстыруы
1	Негізгі құралдар бір цехтан екіншісіне ауыстырылды	121-125	121-125
	Негізгі құралдар басқа кәсіпорынға тегін берілді
1	Негізгі құралдар басқа кәсіпорынға тегін берілді: есептелінген тозу сомасына берілген объектінің баланстық құнына	132 842	123 123
	Негізгі құралдардың жетіспеушілігі
1	Негізгі құралдардың жетіспеушіліг анықталды: есептелінген тозу сомасына баланстық құнының өтелуі талап етілді	132 334	123 123
2	Егерде кінәлі адам табылмаса немесе сот шешімі бойынша іздестірілуі тоқтатылса	821	334
3	Егер де кінәлі адам анықталса, онда ол бухгалтерлік есепте келесідей жазумен беріледі: объектінің баланстық құнына ҚҚС сомасына кем болған мүлік сомасы өтелді	333 333 441,451,431	334 633 333

   Негізгі құралдарды жою  туралы дайындалған актілер бухгалтерияға  келіп түседі және ол талдамалы есеп тізімдемесіне жазу үшін  негіз болады, ал ол 12 “Негізгі құралдар” бөлімшесіндегі шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі. 

Негізгі құралдар пайдалану процесінде табиғи және моральдық жағынан тозады. Олардың жекелеген бөлшектері негізгі құралдарды тұтастай алғандағымен салыстырғанда неғұрлым қысқа мерзімде тозады.

Негізгі құрал-жабдықтар уақытынан бұрын тозып кетпеуі үшін, оларды мезгіл сайын жөндеп тұру керек. Ұйымдастыру-техникалық белгілеріне қарап, жөндеуді күрделі және жай етіп бөледі.

Күрделі жөндеу деп - негізгі құралдардың объектісін тұтастай алғандағымен салыстырғанда тозу мерзімі азырақ жекелеген бөліктерін қалпына келтіруді айтады.  Машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының күрделі жөндеуі деп - бір жылдан астам мерзімде агрегатты толық бөлшектеп, барлық тозған бөлшектерді, детальдарды ауыстырып немесе қалпына  келтіріп, агрегатты қайта жинауды және сынықтан өткізуді, жүйелі түрде жүргізіліп отыратын жөндеуді айтады.  Машиналардың негізгі агрегаттарына машина маркасына байланысты алдын-ала белгіленген жолын жүріп өткеннен кейін күрделі жұмыс жасалынады.

Үйлер  мен ғимараттардың күрделі жөндеуі кезінде тозған құрылымдары мен детальдары толық ауыстырылады немесе олар неғұрлым мықты және үнемді, жөнделіп жатқан объектінің пайдалану мүмкіндіктерін жақсартатын детальдармен ауыстыру.

Күрделі жөндеулер негізгі құралдың пайдалану мерзімін, өндіріс қуаттылығын, көлемін, жылдадығын, болашақта оның экономикалық табыстылығын арттырса, онда ондай шығындар негізгі құралдың бастапқы құнын өсіреді, ал барлық қалған жағдайда ондай шығындар ағымдағы шығын ретінде танылады және ол оның бастапқы құнына әсер етпейді.

Ағымдағы жөндеу дегеніміз - негізгі құралдарды жұмыс жағдайында ұстап тұру үшін оның тозған детальдарын ауыстыру немесе жөндеу болып табылады. Ол негізгі құралдарды пайдалану процесінде жасайды. Негізгі құрал-жабдықтардың  тозуын алдын-алу үшін күні-бұрын жоспарланып қойған жөндеу жұмысын мерзімінде жүргізудің маңызы зор.

Жөндеу есебінде  атқарылған жұмыс түрі барлық түрі бойынша рәсімделеді, жұмыс көлемін  және оның өзіндік құнын анықтайды, жөндеуге жұмсалатын  қаражатты мақсатты түрде пайдалануды бақылайды.

Негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік және шаруашылық тәсілмен жүзеге асырылады. Неғұрлым прогессивті және үнемді болып саналатын мердігерлік әдісте негізгі құралдарды арнайы жабдықталған субъектілер жөндейді, ал шаруашылық тәсілі бойынша жөндеу субъектінің өз күшімен және қаражатымен жүзеге асырылады.

Мердігерлік ұйымдармен жасасқан шарт негізінде негізгі құралдардың мердігерлік тәсілмен жасалған ағымды және күрделі жөндеулері үшін субъект жөнделетін объектілерді жөндеу орнына апарып және қайтадан әкелу шығындарымен қоса, аяқталған жөндеу жұмыстарының еңбек ақысын төлейді. Жабдықтармен көлік құралдарын жөндеу үшін мердігерлермен есеп айырысуды объект тұтастай біткен соң жасалынады. Есеп айырысу құжаттары негізінде шоттардың корреспонднциясы жасалынады.

Күрделі жөндеуден өткен  негізгі  құралдарды қабылдап ал күрделі жөндеуден өткен, қайта құрастырылған және жаңартылған  негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі  бойынша құжатталады. Субъектінің негізгі  құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкерлері және жөндеу, қайта құрастырулар немесе жаңарту жұмыстарын жүргізген субъект өкілдерінің қол қойған актісі субъектінің бухгалтериясына тапсырылады. Актіге бас бухгалтер қол қояды, оны субъект басшыны немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.

Негізгі құралдардың жөнделген объектісінің техникалық төлқұжатында күрделі жөндеуден өткен объектінің қысқаша сипаттамасы беріледі, сондай-ақ техникалық төлқұжатына қайта құрастыруға және жаңартуына байланысты өзгерістер енгізілуі мумкін.

Егер жөндеуді, қайта құруды және жаңартуды сыртқы кәсіпорын орындаған болса, онда актіні екі дана етіп жасайды. Екінші данасын жөндеу, қайта құру және жаңарту жүргізуген субъектіге береді.

Шаруашылық тәсілмен  негізгі  құралдарды жөндеу цехтан  тыс жерлерде жүргізілсе, онда (үйлерді, ғимараттарды, тұрғын үйлерді, коммуналдық және мәдени-тұрмыстық құрылыстарды, сондай-ақ басқа қозғалмайтын объектілерді  жөндеу) шығындар тікелей өндіріс шығындарына жатқызылады. Мұндай кезде өндіріс шығындары немесе айналым шығындары мына шоттардың (126, 934, 945, 811, 851 шоттар) дебетінде, ал оларға кеткен материалдардың  есебі  мына шоттардың  (201-206, 208), еңбек ақысы мен әлеуметтік аударымдарына мына шоттардың (681, 634), жабдықтаушылармен, еншілес  және тәуелді кәсіпорындармен есеп айырысуына мына шоттардың (671, 641-643) кредитінде көрініс табады.

Жабдықтардың автомашиналардың, тракторлардың, мүліктердің және басқа да негізгі  құралдардың  объектілерін жөндеу 920-шы “Көмекші  өндірістер”  шотында, Жөндеу цехі “Өндіріс” деп аталатын аралық шотында, шығын баптарында  мынандай номенклатурасы бойынша есептеледі.

Материалдар – жөндеуге жұмсалған материалдардың, қосалқы бөлшектердің  және  басқалардың құны. Материалдар  өндірістік шығындарға нақты өзіндік құны бойынша қосылады.

Жұмысшылардың еңбегіне  ақы төлеу -  жөндеу жұмысы  үшін есептелген  еңбек ақы сомасы.

Еңбек ақыдан есептелінген аударымдар – жұмысшылардың еңбек ақысынан белгіленген процентпен мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыруға, зейнетақымен қамтамасыз етуге арналған және басқа да қорларға аударылады (21).

Электр энергиясы, жылу, газ, бу-жөндеу  цехтарының технологиялық және басқа қажеттіліктеріне электр энергиясының, жылудың, газдың, будың шығыны.     

Қосымша шығындар – жөндеу цехтарының  жалпы өндірістік  мақсаттағы шығындары (цехтарды басқаруға жұмсалған шығындар, цех  жабдықтарының  амортизациясы, оны  ұстау,  жөндеу және басқалар).

Жөнделетін  әрбір  объектіге  кәсіпорынның  жөндеу  цехтарында көп  жолды карточкасы  ашылады және  оларды  жөндеу бойынша  шығындар  жинақталады. Жөндеу жұмыстарын бітіргеннен  кейін  объектілерді  акт  бойынша тапсырыс  берушілерге  табыстайды. Бұл ретте шоттардың  мынадай  корреспонденциясы  жасалынады.

Кәсіпорынға қажет  болған жағдайда, және жөндеуге кеткен  шығынды  өнімнің (жұмыстан, қызметтің) өзіндік құнына  бірқалыпты  тарату үшін,  субъектілер  резервтік  қор  құруға болады. Қорды  құру  үшін,  жылдық сметалық (бюджеттік) шығыннан  ай сайын қаржы аударып  отырады.

Егер  кәсіпорын  жөндеу  қорын  құратын болса, онда ол ай сайын жөндеудің  барлық түрі  үшін осы  қорға жылдық қаржының (сметаның) 1/12 мөлшерінде  аударымдар  жасалады. Жөндеу қорына аударымдар  жасалса, онда 126, 811, 821, 934, 945 – шоттары дебеттеледі де,  686-шы  “Басқадай  есептелген  шығыстар” шотының  “Жөндеу қоры”  деп аталатын  аралық (субшоты) шоты  кредиттеледі.

• егер жөндеу  мердігерлік  орындалған болса, 671-ші  шотынан
• егер жөндеу шаруашылық тәсілмен жөндеу цехында  орындалған болса, 920-шотынан
• егер жөндеу шаруашылық тәсілімен жөндеу цехынан тыс жерде, жылжымайтын объектілерде орындалған болса, 201-206,208, 641-643, 671, 681 және т.б.

Егер де кәсіпорынның құрған резерві жұмсалған шығындарды жаппаса, онда есептеу қағидасына сай, артық жұмсалған шығындар кәсіпорынның шығындарына жатқызылады, яғни 811, 821, 934 шоттарына.  Егер де кәсіпорынның құрған резерві  жұмсалған шығындарды толығымен жауып, артылып қалса, онда пайдаланбаған резервтер қызыл жазумен жазылады.  Өйткені 686 шотында қалдық қалдырылмайды.

Жөндеудің аяқталуына қарай, жөндеуден қабылданған объектілердің карточкалары бұл бөлімнен картотеканың негізгі құралдар топтары  бойынша тиісті бөлімдеріне ауыстырылады.

Жалгер – кәсіпорын негізгі құралға кеткен шығындарын келісілген шарт жағдайына сай етіп көрсетеді, жөндеу жұмысының  аяқталуына қарай мына шоттарға есептен шығарылады:

• егер де келісім шарт жағдайы бойынша  жалға алушы, кәсіпорын өз қаражатының есебінен өтесе, онда 821 шоты дебеттеліп, 671,920 шоттары крдиттеледі;
• егер де жалға алушы  кәсіпорын, жалға беруші кәсіпорынға алдағы кезеңдегі берешегінің есебінен өтесе, ол кезде 687 шоты дебеттеліп, 671, 920 шоттары кредиттеледі;
• егер де келісім шарт жағдайы бойынша бұл шығында жалға беруші кәсіпорын өтесе, ол кезде 334 шоты дебеттеліп, 671, 920 шоттары кредиттеледі.

Шаруашылық жасаушы субъект үшін өзінің қаржылық жағдайын және төлем қабілеттілігін бағалай келіп, өз меншігіне сатып алғанша, басқа субъектілерден негізгі құралдар объектісін уақытша пайдалануға, яғни жалға алған тиімді болуы мүмкін.

Жалға жасалатын келісім шартта: жалға берілетін мүліктің құрамы мен құны; жал ақысының мөлшері, жалдың мерзімі; жалға алынған мүліктің жөндеу шарты және қалпына келтіру бойынша  тараптардың міндеттері; жал ақысын төлеудің және мүлікті қайтарудың тәртібі және т.б. қарастырылады.

Негізінен алғанда, жалға алу нысаны оның мәнін белгілейді, демек, жалға алу нысаны мен жал бойынша жасалған  келісім шарттың жағдайы есепте көрсетілетін операцияға да тәсет етеді.

Жалгерлік есеп №7 “Жалгерлік есеп” деп аталатын бухгалтерлік есептің  стандартымен ұйымдастырылып реттеледі және сонымен сәйкес жал мерзіміне байланысты қаржылық және ағымдағы болып бөлінеді.

Жал келісім шарты қол қойылған күннен бастау алады.

Жал мерзімі – көпке дейін өзгертуге жатпайтын кезеңімен ерекшеленеді және сол жалға алынған мүлік келісім шартпен рәсімделеді, сондай-ақ кез - келген келесі кезеңге оеың ақысы төленіп немесе төленбей-ақ ұзартылуы мүмкін.

Ағымдағы жалгерлік. Ағымдағы деп – қаржыландырыл- майтын жалгерліктен басқа, кез келген жалгерліктің түрін айтады. Ағымдағы жалгерлікте жалгерлік төлемі бүтін жалгерлік мерзімінің бойында жүйелі түрде әрбір  есеп беру кезеңінің шығысы болып табылады. Ағымдағы жалгерлікте, активке деген меншік құқығымен байланысты тәуекелділік пен марапаттау  жағдайы жалға берушінің   өзінде қалады. Сондықтан олардың жалға берген активтері амортизацияланатын мүлік ретінде қарастырылады және бүкіл жал мерзімінің бойында алынған жал ақысын табысқа енгізіледі. Ағымдағы жалгерлікті жалға алушының мүлікті тек уақытша иемденуі деп түсіндіріледі.

Жалға берілген мүліктер  жалға берушінің балансында көрініс табатын  болғандықтан, олар бойынша  есептелген тозу сомасына 845 шоты дебеттеліп, 13 бөлімше шоттары кредиттеледі.

 

Кесте 8

Ағымдағы желгерлікке байланысты операциялар бойынша шоттар корреспонденциясы.

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Дт	Кт
1	Ағымдағы жалгерлік келісім шарты бойынша негізгі құралдар 12 айға берілді	122-125 Жалдағы негізгі құралдар  суб шоты	122-125 Жалдағы негізгі құралдар суб шоты
2	Жал ақысы есептелінді	334	727
3	ҚҚС сомасына	334	633
4	Жалға алушыдан жал ақысы келіп түсті	441	334
5	Аванс ретінде алынған жал ақысы болашақ кезеңде беретін айлары бойынша көрсетілді (11 айға)	441,431,451	611
6	Ай сайын есеп беру кезінде болашақ кезеңнен түсетін табыс жабылып отырады: - есептік кезеңнің табысы	611	727
7	Жалға аушының  жүргізген күрделі жөндеу жұмысының шығындары жалға берушіге тегін берілді	122-125	727
8	Жасалған күрделі жөндеу шығындары негізгі құралдың қызмет ету мерзімін ұзартады  және ол сомаға жал төлемі  де азаяды	122-125	727
9	Жалға берілген негізгі құралдар бойынша  амортизациясы есептелінді	845	131-134
10	Жалға мерзімі біткен соң, негізгі құрал өз иесіне қайтарылады	122-125 “Меншігіндегі негізгі құралдар” субшоты	122-125 “Жалдағы негізгі құралдар”  субшоты