Коммерциялық банктерді қазіргі жағдайда басқару тиімділігі

 

Банк  құнын талдау  Корпаративтік стратегиясы

                                                       

Нарықты талдау             Бизнес стратегиясы        Банк қызметін басқару

                                                                                              

                                                                                                  Бақылау     

                                               

                                                Белсенді менеджмент                               Жоспарлау

 

1.1 Сызба. Банк анықтауға негізделген банк стратегиясын жасау кезеңдері

 

Ескерту – ғылыми зерттеулер негізінде  автормен әзірленген.

 Бұл жерде банктің стратегиясы мен саясатын бір бірінен ажырата білген дұрыс. Саясат бұл стратегияда қарастырылған нақты мақстақа жетуге бағыттыһалған шаралардың жиынтығы. Сондықтан да бұл стратегияға қарағанда мағынасы тар ұғым. Банк стратегиясының нақтылығы мен іске асырылу жетістіктері банктің қоршаған ортасына және сыртқы және ішкі қауіптерді тура бағалауына тікелей байланысты. Мұндағы банкті қоршаған ортаның құрамдас бөліктеріне макрэкономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайлар, ақша  несие саясатының басты бағыттары, қаржылық қадағалау ұйымының талаптары және т.б жатады.

Стратегияның  жасауда ішкі және сыртқы қауіп  қатерлерді есепке алу қажет. Ұзақ мерзім ішінде банктің құнының өсуіне кедергі жасайтын факторларды сызбамен беруге болады.

 

Банк құнының өсуіне кедергі жасайтын қауіп-қатерлер

 

 

 

 

 

 

1.2 Сызба. Банк құнының өсуіне кедергі жасайтын қауіп-қатерлер

 

Ескерту – ғылыми зерттеулер негізінде  автормен әзірленген.

 

Сыртқы  қауіп ұлттық және халықаралық нарықтардағы бәсеклестікке,пайыз мөлшерлемесіндегі, валюта және бағалы қағаздар бағамындағы  ауытқуларға, клиенттерді қызметтерді  тұтынудағы өзгерулерге, сондай ақ банк жүйесін реттеудегі мүмкін болар  өзгерістерге байланысты.

Ішкі  қауіп бірінші кезекте клиенттердің тұтынуына негізделеді. Банктер  көбіне нақты клиенттерге арналған банк өнімдерін шығаруға бағытталады, бір жағынан бұл нарыққа жаңа ұсынысты ұлғайтса, екінші жағынан  банктің шығындарына басқару  тарапынан қатаң бақылау жасауды  талап етеді. Бәсекелестік стратегиясын жасау барысында ішкі және сыртқы қауіп қатерлермен бірге, оның сыртқы және ішкі мүмкіндіктерін ескеру қажет  (1 қосымшаны қара).

Сыртқы  мүмкіндіктеріне банктің жаңа нарыққа  қызмет көрсетуі, банк өнімдерінің  қатарын өсіру, нарықтағы қолайлы  жағдайлардың болуы, қосымша банк өнімдері мен қызметтерін тұтынушыларға  қызмет көрсетулер жатады. Ішкі мүмкіндіктері  банкте білікті мамандардың болуы, банк ресурстарының құрамы мен көлемінің  қолайлылығы,нарықта жетекші орын алуы, озық технологиясының болуы, қызметтерінің  бағасының қолайлылығы, жақсы жарнамасының болуымен сипатталады. Демек сыртқы ортадағы өзгерістерге, ішкі және сыртқы қауіп қатерлердің болуына және мүмкіндіктерінің пайда болуына байланысты банктің стратегиясына үнемі түзетулер жасап отыру қажет.

Банктік бәсекелестік стратегиясын бәсеклестік  артықшылықтарға қол жеткізуге  бағытталған банктің ұзақ мерзімді даму тұжырымы ретінде қарастыруға  болады. Мұндай артықшылықтарға  банктің  жекелеген клиенттерге қолайлы  пайызбен жекелеген өнім түрлерін ұсынуға  мамандануын және т.с.с. жатқызуға  болады.

Коммерциялық  қызмет барысында банк өзінің клиенттеріне құнды қызмет түрлерін көрсетуге  тиісті. Банк өнімдері мен қызметтерінің  құндылығы негізінен қанша клиенттің  банк сол қызметтер мен өнімдерді  сатып алға дайын екендігімен  сипатталады. Егер банктің ұсынатын қызметтерінің құны банк қызметі  үшін қажетті жиынтық шығындар сомасынан  асатын болса, онда банк қызмет рентабелді болып табылады. Бәсекелестік артықшылықтарға  қол жеткізу үшін банктің клиенттерге  көтсететін қызметтерінің бағасы, бәсекелестерінің сондай қызметке белгілейтін бағасынан  жоғары болмауға тиіс.

Банктің көрсететін қызметтерінің құндылығын жасау тізбегін 1.1 кестеден көруге болады.

 

1. Кесте. Банк ісіндегі құндылықтарды жасау тізбегі

 

Қосымша  қызметі	Банктің инфрақұрылым
	Банк ресурстарын басқару
	Технология. Білікті кадрлар
	Тәуекелдерді басқару
Негізгі қызметі	Нарық және сатылымдар	Жаңа өнімдер мен қызметтерді  ұсыну	Инвестиция ларды басқару	Сатқаннан кейінгі қызмет көрсетулер

 

Ескерту – ғылыми зерттеулер негізінде  автормен әзірленген.

Құндылық  жасаушы тізбекке енетін банктің  негізгі және қосымша қызметтері банктің өнімдер мен көрсетілетін қызметтерінің тұтыну құнын құраушыларды, яғни банктің бәсекелестік артықшылықтарын  сапалы сипатын білдіреді

Банк  өнімдері мен  көрсетілетін қызметтерінің  сапасы жоғары болған сайын, оның құндылығы  арта түседі. Бұл жерден банктің  негігі қызметтері  жаңа өнімдер  мен қызметтерді ұсыну, несиелерді ұйымдастыруды бақылау және инвестицияларды  басқару, сондай ақ өнімдерді сатқаннан  кейін клиенттерге қызмет көрсетулер  оның қосымша қызметтерімен  (инфрақұрылым, ресурстарды басқару, технология, білікті  кадрлар, тәуекелді басқару ) қамтамасыз етіледі. Қосымша қызметтің даму деңгейін банктің арзан немесе жоғары сапалы өнімдер мен қызметтерді  ұсыну қабілетінен байқауға болады. Басқаша айтқанда,  суретте берілген құндылықты жасау тізбегі бұл  жекелеген компоненттерді бөліп  көрсету ғана емес, яғни өзара байланысты элементтердің жүйесін  көрсетеді. Компоненттің біреуінің өзгеруі  көрсетілетін қызметтердің шығындарының өзгеруіне, соның нәтижесінде банк қызметінің рентабельдігіне ықпал  етіп, банктің бәсекелестік артықшылықтарын  төмендетеді.

Қазақстандық  банктік жүйенің дамуының бастапқы кезеңінде бәсекелестік стратегияның басты элементі ретінде баға белгілеу стратегиясы қолданылды. Ол уақытта  банктер бір ғана өнімге мамандану  арқылы клиенттер тартуға өз қызметтерін  бағыттады. Мысалға қызметтерінің  басымдық бағыттары ретінде жеке тұлғалардан салымдарға қаражат  тарту қарастырды. Ең бастысы олар баға белгілеу стратегиясына мән  берген болатын, яғни тартылған қаражаттарүшін өте жоғары пайыздық мөлшерлеме белгіледі. Агрессивтік пайыз саясат есебінен өздерінің ресурстық базаларын  нығайтуға байланысты мәселелерін  шешкенімен, бірқатар коммерциялық банктер  тартылған қаражаттарды орналастыруда  шығын шегіп, нәтижесінде қаржылық тұрақсыздыққа ( банкроттыққа)  ұшырады.

Бәсекелестік  стратегияны екі түрге орнын  алмастыру  стратегиясына  және кеңею  стратегиясына бөлуге болады. Орнын  алмастыру стратегиясы бәсекелестері  есебінен нарықтық үлесін арттыруды  білдіреді. Бұл нарық толған жағдайда жасалады. Кеңею стратегиясы нарықта  бос орын болған жағдайда қолданылады. Мысалға қазақстандық банктік жүйенің  дамуының алғашқы кезеңінде      ден астам коммерциялық банктер  пайда болды. Кейіннен олар, Қазақстан  Ұлттық банкінің нормативтік талаптарын орындамауға және өзге себептерге байланысты қысқара бастады. Қысқарудың басты  себебі бәсекелестік ортадағы қалыпты  өзгерістер жағдайына сай сауатты  менеджменттің және нақты стратегияның болмауы болып табылады.

90 жылдардың  ортасынан бастап, банктер орнын  алмастыру стратегиясына мән  бере бастады. Сөйтіп, банктер  қайта ұйымдастырылу формасына,  яғни бірігу, қосылу және өзге  несиелік мекеме формасына көшті.  Нәтижесінде көптеген банктер  өзара бірігіп, ірі банктерге  айналды.

 

2 Қазақстан  Республикасындағы коммерциялық  банктердің даму жағдайы және  олардың басқарылу деңгейін бағалау  («Темірбанк» АҚ мысалында)

 

 

2.1 Қазақстанның банк  секторын стратегиялық басқарудың қаржылық нәтижелерін талдау

 

 

Банк секторы, бүкіл қаржы  жүйесінің ахуалы оның жағдайына  байланысты болатын қаржы нарығының  ірі сегменті болып табылатындықтан, банк жүйесінің қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін Индикаторлар жүйесі де әзірленген. Қазақстанның банк жүйесінің  қаржылық тұрақтылығына мониторинг пен талдау жүргізу мақсатында қазіргі  уақытта отандық банк жүйесіне жоғары дәрежеде ұшырағыш тәуекелдерді көрсететін көрсеткіштер жасалды. Қазіргі жағдайда коммерциялық банктер өзіндік ұйымдастырушылық құрылымға, ішкі және сыртқы байланыстарға, қызмет етудегі объективті заңдарға ие. Банк жүйесі банк ісінде де, сонымен қатар экономика жүйесінде де маңызды орын алатыны анық.

Кестеден көріп отырғанымыздай 2013 жылғы 1 қаңтарындағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктердің саны 38. Оның ішінде жарғылық капиталда мемлекеттің 100% қатысуы бар банктердің саны біреу ғана, яғни ол «Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ болып табылады.

Екінші деңгейдегі банктердің филиалдарының саны 6-ға , қосымша үй жайларының саны 86-ға артқан. Екінші деңгейдегі банктердің шетелдегі өкілдіктерінің саны 1-ге және Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктер өкілдіктерінің саны 1-ге кеміген.   

 

2.1 Кесте. Қазақстан Республикасының  банк секторының құрылымы

Банк секторының құрылымы	1.01.11	1.01.12	01.01.13
Екінші деңгейдегі банктердің саны, оның ішінде:	39	38	38
жарғылық капиталда мемлекеттің 100% қатысуы бар банктер	1	1	1
Екінші деңгейдегі банктердің филиалдар  саны	365	380	386
Екінші деңгейдегі банктердің қосымша  үй-жайларының саны	1 881	1894	1980
Екінші деңгейдегі банктердің шетелдердегі өкілдіктерінің саны	17	16	12
Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктер өкілдіктерінің саны	29	28	29
Жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттеріне) міндетті ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) жүйесіндегі қатысушы банктердің саны	34	35	35
Кастодиан қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар банктердің саны	10	10	10

 

Мәлімет көзі: ҚРҰБ ҚҚК-нің  қаржылық тұрақтылық жылдық есептері негізінде автор әзірлеген.

Еліміздегі 38 комммерциялық банктің ішінде, өкінішке орай  активтері бойынша  жоғары концентрацияны санаулы банктер  ғана көрсетеді. Активтері 1 трлн. теңгеден аспайтын банктердің,  еліміздегі банк секторының активтерінің жалпы көлеміне шаққандағы активтерінің  үлесі 27%-ды құрады.

 

2.2 Кесте.  Активтерінің көлемі бойынша  банктер саны туралы ақпарат

Активтер  мөлшерінің диапазоны	01.01.09	01.01.10	01.01.11	01.01.12	01.01.13
2000 млрд. теңгеден жоғары	2	1	2	2	2
1000-2000 млрд.	2	4	2	2	2
500-1000 млрд.	2	1	1	2	5
100-500 млрд.	6	9	11	11	9
50-100 млрд.	6	5	5	5	8
10-50 млрд.	5	7	8	12	10
10 млрд. теңгеге дейін	14	11	10	4	2
барлығы	35	38	39	38	38

 

Ескерту  - www.afn.kz мәліметтері негізінде автор әзірлеген.

 

Олардың саны 01.01.2013 жылы 33-ті құрады немесе банктердің жалпы санынан 89%.Осыған сәйкес активтерінің үлесі бойынша жоғары орынды 5 банк («БТА Банк» АҚ, «Қазақстан халық банкі» АҚ, «АТФБанк» АҚ, «Банк ЦентрКредит» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ ) алып отыр. (2.1 диаграмма).

 

 

2.1 Диаграмма. 01.01.2013ж. активтерінің мөлшері бойынша алдыңғы қатарлы банктер, млн. теңге