Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты: құрылу негіздері мен дамуы («Цеснабанк» АҚ мысалында)

Қаржылық жағдай – банктің  экономикалық қызметінің маңызды сипаттамасы екендігі мәлім. Ол банктің бәсекеге қабілеттілігі мен банк және оның серіктестерінің экономикалық мүдделері қай деңгейде кепілдендірілгенін анықтап береді.

Банктердің тұрақтылығы  елдің экономикасына әсерін тигізбей қоймайды. Нарықта бәсекеге қабілетті болу үшін ең алдымен өзінің және бәсекелестерінің қаржылық жағдайын бағалай білу шарт.

Екінші деңгейлі банктердің қаржылық тұрақтылығын есептеп шығу үшін, ең алдымен Қазақстан Республикасы өкілетті органының қойған талаптарына  жауап бере алатынын анықтап алуымыз  шарт. Алдымен, Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан орнатылған ең аз жарғылық капитал мөлшері талаптарына  сай келетінін тексереміз.

Талдау жасаған уақытта өкілетті орган тарапынан орнатылған жарғылық капиталдың минималды шегі 1 250,0 млн. теңге болатын.

«Цеснабанк» АҚ-ның жарғылық капиталының мөлшері 2007 жыл үшін 13 500,0 млн. теңге болып орнатылған талапқа жауап беріп отыр. 2008 жыл мен 2009 жылдардағы жарғылық капитал мөлшері туралы мәліметтерді 2.2 суреттен көре аламыз.

Сурет 2.2. 2007-2009 жылдар бойынша «Цеснабанк» АҚ жарғылық

капиталының мөлшері, мың теңге

 

Суретте көріп тұрғанымыздай, 2010 жылдың 1 қаңтарына мәліметтері бойынша банктің меншікті капиталы нормативтік талаптарға жауап беріп отыр. 2008 жыл соңына банктің жарғылық қоры 15 372,3 млн. теңге болса, 2009 жылда 127,7 млн. теңгеге өсіп 15500,0 млн. теңге болып отыр.

Банктің меншікті капиталы құрамының пайыздық қатынасы 2.3 суретте келтірілген.

 

Сурет 2.3. «Цеснабанк» АҚ меншікті капиталының құрамы

 

Банк  өз міндеттемелерін уақытында орындап, тұрақты қызмет етуі үшін капитал  мөлшері жеткілікті болуы тиіс. Капитал  мөлшері жеткіліктілігін анықтау  үшін 3 көрсеткішті есептеп шығарамыз, олар капитал жеткіліктілігі коэффициенті, жарғылық капиталдың банктің жалпы  капиталындағы үлесі, және банктің  өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті.

Меншікті  капиталдың жалпы пассивтегі үлесі  қанша көп болса, банк сенімді  және қызметі тұрақты деп есептеледі.

Төмендегі 2.2 кесте және онда келтірілген формула  арқылы жоғарыда аталған көрсеткіштерді есептеп шығарамыз.

Кесте 2.2.

«Цеснабанк» АҚ капиталының жеткіліктілігін талдау

 

Коэффициент атауы	Есептеу тәсілі	Ұсынылатын норма	Көрсеткіш
			2008 жыл	2009 жыл
Капитал жеткіліктілігі коэффициенті		min 0,1	0,1	0,1
Жарғылық капиталдың банктің жалпы капиталындағы үлесі		0,15-0,5	1,0	1,0
Өзін қаржыландыру коэффициенті		белгіленбеген	0,12	0,09

 

Капитал жеткіліктілігі коэффициенті:

 

Банктің 2008 жыл қорытындылары  бойынша меншікті капитал қалдығының жалпы пассивке қатынасы ұсынылған нормаға жауап береді. Ал 2009 жылы бұл көрсеткіш нормадан кеміп кеткен. Осы жылда банктің міндеттемелері көбейген.

Банк балансында меншікті капиталдың үлесі аз болғандықтан  сырттан келетін қаражатқа тәуелді  болып отыр. Бұл көрсеткішке негізінен тұтынушылардың ағымдағы шоты мен депозит қалдықтарының көбеюі себеп болған.

Жарғылық капиталдың банктің  жалпы капиталындағы үлесі:

 

Бұл үлес салмағы банктің  капиталы қаншалықты құрылтайшылардың қаражатынан құрылғанын көрсетеді  және банк қызметінің нәтижелілігін  сипаттайды. Банкте 2008 жылда жарғылық капитал жалпы капиталдан көп  болып келеді. Оның себебі меншікті капиталдың басқа көрсеткіштері  жыл соңына теріс қалдықпен шыққан.  2009 жылы да жарғылық капиталдың жалпы  капиталдағы үлесі ұсынылған  нормадан асып отыр. Банк капиталы негізінен  жарғылық капитал есебінен құралып  отыр. Меншікті капиталдың басқа көрсеткіштері  жыл соңына теріс қалдықпен шығып  отыр немесе өте аз деңгейде.

Өзін қаржыландыру коэффициенті:

 

 

Бұл коэффициенттің деңгейі  қаншалықты жоғары болған сайын банктің  инвесторлары көп болып, қаржыландырылуы  сенімді дегенді білдіреді. Біздің мысалымызда 2009 жылы алдыңғы жылға  қарағанда банктің өзін-өзі қаржыландыру деңгейі төмендегенін көрсетіп отыр.

Енді банктің 2009 жыл қорытындылары  бойынша бухгалтерлік балансына  талдау жасап көрейік. 2010 жылдың 1 қаңтарына  банктің жылдық балансы А қосымшасында келтірілген. Баланстың активтер бөлімі 2.3 кестеде келтірілген.

 

Кесте 2.3.

«ЦеснаБанк» АҚ-ның баланс активтерінің табыстылығы бойынша  көрсеткіштері

 

Активтер	2009 жыл 1 қаңтар		2010 жыл 1 қаңтар		өзгеріс
	сома	үлесі	сома	үлесі
табыс әкелетін активтер
Әділ құнымен бағаланатын  қаржылық құралдар	4871352	3,6	8563410	4,9	3692058
Сатуға арналған қолда  бар активтер	3171525	2,3	743941	0,4	-2427584
Кері РЕПО бойынша дебиторлық берешек	-		24573568	14,0	24573568
Тұтынушыларға берілген несиелер	86466727	63,7	104859760	59,8	18393033
Төленуге дейін ұсталатын  инвестициялар	4953377	3,6	4319954	2,5	-633423
Қауымдастырылған кәсіпорындарға инвестициялар	145628	0,1	155183	0,1	9555
Инвестициялық меншік	1267468	0,9	1267483	0,7	15
барлығы	100876077	74,4	144483299	82,4	43607222
табыс әкелмейтін активтер
Ақша қаражаты	2894727	2,1	4193953	2,4	1299226
ҚР ҰБ-тегі ақша қаражаты	10648276	7,8	11233314	6,4	585038
Банктер мен басқа қаржылық институттардағы депозит пен  шоттар	11167624	8,2	4096507	2,3	-7071117
Негізгі құралдар	7044183	5,2	4524645	2,6	-2519538
Материалдық емес активтер	127236	0,1	378267	0,2	251031
Ағымдағы салықтық актив	60414	0,0	-
Кейінге қалдырылған салықтық актив	222777	0,2	59155	0,0	-163622
Басқа активтер	2607029	1,9	6346580	3,6	3739551
барлығы	34772266	25,6	30832421	17,6	-3879431
Жалпы Актив	135648343		175315720		39727791

 

Банктің ақша қаражаттары жалпы активтегі үлесі төмен деңгейде болғанына қарамастан 1 299,2 млн. теңгеге көбейген. Кері РЕПО бағалы қағазы пайда болған. Тартылған қаражаттар ссудалық операциялар мен Үкіметтің бағалы қағаздары операцияларына жұмсалған. 2009 жылдың 31 қаңтарына несие портфелінің мөлшері 104859,8 млн. теңгені құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 18393,0 млн. теңгеге артып отыр.

Банктің активті операцияларының  динамикасын талдағанда 2009 жылы алдыңғы  жылға қарағанда 39727,8 млн. теңгеге  өскендігі байқалады. Активтердің  өсімі табыс әкелетін активтердің  өсімімен байланысты болып отыр. Табыс  әкелетін активтер 43607,2 млн. теңгеге  көбейген. Ал табыс әкелмейтін активтер керісінше, 3879,4 млн. теңгеге кеміп  кеткен.

Табыс әкелетін активтер 2008 жылда барлық активтердің 74,4% құраған болса, 2009 жылда бұл көрсеткіш өсіп 82,4% құрап отыр. Ал табыс әкелмейтін активтердің жалпы активтердегі үлес салмағы 2008 жылда 25,6% болса, 2009 жылда 17,6% кеміген. Табыс әкелетін активтердің өсімі кері РЕПО бойынша дебиторлық берешектің өсімі және тұтынушыларға берілген несиелер есебінен болып отыр. Тұтынушыларға берілген несиелер 2008 жыл соңына 63,7% құраса, 2009 жыл соңына сомасы көбейгенімен үлес салмағы төмендеп, жалпы активтердің 59,8 % құрап отыр.

Келтірілген баланс мәліметтері  негізінде табыс әкелетін активтердің  деңгейі мен ақылы қаражат  көздерін орналастыру коэффициентін  табайық. Ол көрсеткіштерді табу үшін 2.4 кестеде келтірілген формулалардан  пайдаланамыз.

 

Кесте 2.4.

Табысты активтердің деңгейі  мен ақылы қаражат көздерін орналастыру коэффициентін табу

 

Коэффициент атауы	Есептеу тәсілі	Ұсынылатын норма	Көрсеткіш
			2008 жыл	2009 жыл
Табысты активтер деңгейі		max 0,75	0,74	0,82
Ақылы қаражат көздерін орналастыру коэффициенті		max 1,2	1,04	0,95

 

Табысты активтер деңгейі:

 

Бұл көрсеткіш жалпы активте табысты активтер үлесі деңгейін көрсетеді. Іс жүзінде табысты активтердің барлығы да тәуекелді болғандықтан олардың жалпы активте үлесінің өте жоғары болуы банк тұрақсыздығын және ағымдағы операциялар мен өз міндеттемелері бойынша төлемнің өтелмеу жағдайын ұлғайтады. Біздің мысалымызда 2008 жылда табысты активтердің жалпы активтердегі үлесі ұсынылған нормаға сай келген болса, 2009 жылы табысты актив деңгейі ұсынылған нормадан жоғары болып отыр. Яғни, банкте міндеттемелерді өтеу бойынша қауіп пайда болып отыр.

Ақылы қаражат көздерін орналастыру коэффициенті:

 

Бұл коэффициент табыс  әкелетін операцияларға тартылған  ақылы қаражат көздерінің үлесін көрсетеді. Егер бұл коэффициент  ұсынылған нормадан жоғары болса, ақылы қаражат басқа мақсатқа жұмсалып жатқандығынан дерек береді.

Олар жеке қажеттіліктер  немесе табыс әкелмейтін операцияларға  жұмылдырылып, банкте залалдың орын алуына әкеледі. «Цеснабанкте» бұл коэффициент екі жыл көрсеткіштері бойынша да жақсы деңгейде қалып отыр, банк тартылған қаражаттарды барынша табыс әкелетін операцияларға орналастырып отыр.

Баланстың пассивтер бөлімі көрсеткіштері 2.5 кестеде келтірілген.

 

Кесте 2.5.

«ЦеснаБанк» АҚ-ның баланс пассивтерінің көрсеткіштері

 

Капитал мен міндеттемелер	01.01.2009		01.01.2010		өзгеріс
	сома	үлесі	сома	үлесі
ҚР Үкіметі қаражаттары	143179	0,1	90689	0,1	-52490
Банктер мен басқа қаржылық институттардағы депозиттер мен шоттар	7715488	5,7	14674168	8,4	6958680
Тұтынушылардың ағымдағы шоттары  мен депозиттері	80313123	59,2	119119150	67,9	38806027
Шығарылған борышты құнды қағаздар	24669555	18,2	17687610	10,1	-6981945
Субординарлық қарыз	6643590	4,9	6886279	3,9	242689
Басқа міндеттемелер	1096974	0,8	1205149	0,7	108175
Жалпы міндеттемелер	120581909	88,9	159663045	91,1	39081136
Акционерлік капитал	15372307	11,3	15500000	8,8	127693
Эмиссиялық табыс	1770	0,0	1770	0,0	0
Негізгі құралды қайта бағалауға  резерв	1714922	1,3	15012	0,0	-1699910
Сатуға арналған қолда бар активтерді қайта бағалауға резерв	137497	0,1	-2017	0,0	-139514
Басқа валютаны қайта есептеуден жиналған курстық айырма резерві	-13955	0,0	77950	0,0	91905
Банктік тәуекелдерді жабуға резерв	2316740	1,7	2316740	1,3	0
Бөлінбеген табыс	-4462847	-3,3	-2256780	-1,3	2206067
Жалпы меншік капитал	15066434	11,1	15652675	8,9	586241
Жалпы капитал мен міндеттемелер	135648343		175315720		39667377

Баланс пассивтері өсімінің негізін банктің міндеттемелері құрап отыр. Пассивтердің негізгі үлесі тұтынушылардың ағымдағы шоттары мен депозиттерге келіп отыр, бұл көрсеткіш жыл басына 80313,1 млн. теңгені құрап, баланстағы үлесі 59,2% болған болса, жыл соңына 38806,1 млн. теңгеге ұлғайған, соның нәтижесінде жыл соңын 119119,2 млн. теңге болып, баланстағы үлесі 67,9% болып отыр. Екінші орында шығарылған бағалы құнды қағаздар тұр, олардың қалдық көрсеткіші – 24669,6 млн. теңге қалпында, жыл басына үлес салмағы 18,2% болған, жыл соңына мөлшері 6981,9 млн. теңгеге төмендеп, қалдық көрсеткіші 17687,6 млн. теңге, баланстағы үлесі 10,1% құраған.

Жалпы міндеттемелер де жыл  бойынша 39081,1 млн. теңгеге өсіп, баланстағы үлес салмағы 88,9%-дан 91,1%-ға артып отыр.

Меншікті капитал жиынтық  сомасы керісінше теріс көрсеткішке  кеткен. Банктің жарғылық қоры 15500,0 млн. теңгеге ұлғайғанымен, негізгі  құралдарды қайта бағалау қоры мен  сатуға арналған қолда бар активтерді қайта бағалауға қорының кеміп кетуі бұған өз әсерін тигізіп отыр.

Банктің балансы көрсеткіштері  бойынша талдау жасап мынадай  қорытынды жасай аламыз, банк қызметін қаржыландырудың негізгі көзі тартылған  қаражаттар болып табылады. Банктің  негізгі активті операциясы тұтынушыларға  берілетін несие саналады. 

Қолда бар мәліметтерге сүйеніп  банк балансының өтімділігін есептеп  шығарайық.

«Цеснабанктің» баланс өтімділігін анықтау үшін 2010 жылдың 1 қаңтары бойынша жылдық баланс мәліметтерін пайдаланамыз. Есептеу жолы мен көрсеткіштер 2.6 кестеде келтірілген.

 

Кесте 2.6.

«Цеснабанк» АҚ балансы өтімділігін  есептеу

 

Коэффициент атауы	Есептеу тәсілі	Ұсынылатын норма	Көрсеткіш
			2008 жыл	2009 жыл
Шапшаң өтімділік коэффициенті		белгіленбеген	0,1	0,1
Жалпы өтімділік коэффициенті		min 0,95	1,1	1,1

 

Шапшаң өтімділік коэффициенті:

 

 

Бұл көрсеткіш  бірінші талап бойынша «бірінші кезектегі» өтімді активтер есебінен банк міндеттемелері үлесінің төлеп берілуі мүмкіндігін көрсетеді. Бұның ұсынылған мағынасы жоқ.

Жалпы өтімділік коэффициенті: