Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты: құрылу негіздері мен дамуы («Цеснабанк» АҚ мысалында)

3 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың мәселелері және оларды жетілдіру жолдары

 

 

3.1  Қазақстан Республикасында депозиттік нарықтың мәселелері

Тұрғындардың  бос ақша қаражатын тарту мәселесі бүгінгі күнде өзекті болып келеді. Экономиканың көтерілуінде ішкі инвестициялар  анықтаушы рөл атқарады. Сол үшін де банкирлердің мақсаты тұрғындардың бос ақша қаражатын тартуды күшейту және оларды болашақта экономикаға инвестициялау болып табылады.

Осы жерде  банкирлер сенімді қор базасынсыз тұрақты және бір қалыпты дамуы  мүмкін еместігін айтып кеткен жөн. Олар шектеулі ресурстар жағдайында несиелік операцияларды дамыта алмайды. Сондықтан да банкирлердің тиімді депозиттік саясатты құрастыру және орындау  мәселесі жақын арада өзінің шешілуін күтіп тұрған өте тиімді мәселелермен бір қатарда тұр.

Банк бүгінгі кезде ақша қаражатын тартуға және оларды ресурс ретінде қолдануға бағытталған белсенді саясатын жүргізуі керек. Ол салымшылардың қызығушылығына сүйенуі шарт. Олардың бас ерекшелігі болып әрине депозит бойынша төлем талабы болып келеді, оның көлемі инфляция көлемінен жоғары болуы тиіс. Ғылыми негізделген сыйақылық саясаттың жоқ болуы - депозиттерді тарту ісінде негізгі тежеуіш болып табылады.

Тұрғындардың  салымы — бұл коммерциялық банк үшін ең бір сенімді, тұрақты қорлардың  қайнар көздері, яғни оның өтімділігін  жоғарылатуға көмектеседі. Банктерге  тұрғындардың ақша қаражаттарын тартуға  жасалатын жасанды шектеулер  төмендегілерге әкеледі:

• мүмкін болатын банк өтімділіксіздігі, ол дегеніміз оған ешқандай сақтандырушы қорлар көмектесе алмайды;
• уақытша бос ақша қаражатын депозитке салуға ұмтылған бірақ коммерциялық банктерден бетбұрыс алған салымшылар жағынан дұрыс емес түсінбеушіліктерге;
• саяси және әлеуметтік тырысушылық - инфляциялық тенденцияларды жақсартады, тұтынушылық нарыққа ақша массасының жетіспеушілік қысымына әкеледі.

Қазіргі уақытта банктер жеке тұлғалармен толық нәтижелі жұмыс алып бармай жатыр және тұрғындардың қаражатын банкке тарту үшін барлық мүмкіншіліктерді пайдалана алмауда. Тәжірибе мен анкеталық сұрақ жүргізу нәтижесі көрсеткендей тұрғындардың қаражатын банкке тарту жүйесінің осал жері халықтың тұтыну қажеттіліктерін жақсы үйренбеу болып табылады.

Осы жерде  елімізде банк жүйесінде депозит  саясаты бойынша ұшырасатын негізгі  мәселерге кеңірек тоқталып өтейік:

1. Еліміздің коммерциялық банктері тұтынушыларға ұсынатын депозит түрлері аз.

Көптеген банктер депозиттің тек  бірнеше түрінде ғана операция алып барады. Мысалы «Цеснабанк» АҚ-да қазіргі күнде депозиттің 3 түріне ғана салым қабылданады. Бұл депозиттің үшеуі де мерзімді салымдар. Жинақ салымдары мүлдем жоқ. Басқа көптеген коммерциялық банктердің ахуалы да осыған ұқсас, яғни тұтынушыларға депозиттің көп түрлерін ұсына алмайды.

Бұл жағдай тұрғындардың уақытша бос  ақша қаражаттарын тартуда өзінің кері әсерін тигізуі сөзсіз. Тұтынушы өз қаражатын белгілі бір мерзімге салу үшін келгенде, шарты көңіліне қонымды депозит түрі болмаса  ол қаражатын салмайды.

2. Депозит түрлері бойынша жұмыстар мен іс-шаралар дұрыс жолға қойылмаған.

Халықтың салымдарын депозит түрлері  бойынша саралап қарағанда мерзімді салымдардың үлес салмағы жоғары, ал талап етілгенге дейін мен жинақ салымдарының үлесі төмен екендігі байқалды. Талап етілгенге дейінгі депозиті банктің ағымдағы операцияларын жүзеге асыруда рөлі зор, ал жинақ салымдарының маңызы одан кем емес деуге болады.

Біріншіден, жинақ салымдары белгілі бір  уақытқа салынғандықтан банк оны  сол уақытқа дейін өз мақсаттарына пайдалана алады. Екіншіден, бұл  салымдарда міндетті жарна есепке алынғандықтан банктер үшін аннуитет сияқты қызмет атқаруы мүмкін, яғни әр айда белгілі бір мөлшерде қаражаттың тұрақты түсіп тұруы.

Банктер арасында 2011 жылдың 1 қаңтарына «Цеснабанк» АҚ-да жинақ салым қалдығы 3 022 млн. теңгені құрап, депозиттік портфелдегі үлесі 5,1% болса, «Казкоммерцбанк» АҚ-да салым қалдығы 1685 млн. теңге болып, банктің жалпы депозитінің 0,4% ғана иеленіп отыр.

«Центр Кредит Банкінің» жинақ салымдары 2010 жыл соңына 50 млн. теңге болып отыр. Ал «Еуразиялық Банк» тұтынушылардың 35 млн. теңге қаражатын депозиттің бұл түріне тарта алғандығы мәлім. Аталған екі банкте де жинақ салымдары жалпы депозиттердің 1 пайызын да құрамай отыр.

Жалпы айтқанда депозиттің бұл түріне тұтынушыларды  қызықтырудың, олардың бос ақша қаражаттарын тартудың түрлі жолдарын істеп шығу тиіс.

3. Валюта түрлері бойынша депозиттерге төленетін сыйақы мөлшерлемесі. Елімізде қызмет көрсетіп жатқан көптеген екінші деңгейлі банктердің шетел валютасындағы депозиттер қабылдауға құқықтары бар. Бұл банктер еліміздің резиденттері және де резидент емес тұлғалардың да салымдарын қабылдайды. Салымды шетел валютасында қабылдау үшін валюталық кассасы бар филиалдар тартылады.

Елімізде көптеген Халықаралық  ұйымдар, бірлескен кәсіпорындар жұмыс  істеуде. Коммерциялық банктер оларға қызмет көрсетумен қатар депозиттер ұсынады. Коммерциялық банктерде тұтынушылар үшін әртүрлі валюталық және мультивалюталық депозиттер түрлері істеп шығылған. Алайда, ұлттық валютаның тұрақтануы мен дүниежүзілік дағдарыстың салдарынан тұтынушылардың шетел валютасына деген сенімі соңғы жылда төмендегенін байқап отырмыз. Екінші деңгейлі банктердегі шетел валютасындағы депозит көлемі 1998-2002 жылдар аралығында ұлттық валютада ашылған депозиттерден көп болып келген болса, ал 2009 жылдың желтоқсанынан 2011 жылдың қаңтар айы аралығында 10 пайызға төмендеген.

3.1 кестеде  еліміздегі коммерциялық банктер  тарапынан тартылған депозиттердің  валюта түрлері бойынша көрсеткіштері  келтірілген.

 

Кесте 3.1.

1997-2011 жылдар аралығында Қазақстандағы депозиттердің валюта түрі бойынша мәлімет             млн. теңге

 

жылдар	ұлттық валютада			шетел валютасында
	жалпы	заңды тұлға	жеке тұлға	жалпы	заңды тұлға	жеке тұлға
01.01.1998 жыл	61565	40817	20748	18639	11767	6872
01.01.1999 жыл	50309	29389	20920	29512	20031	9481
01.01.2000 жыл	89022	60737	28285	81373	56631	24742
01.01.2001 жыл	142810	109973	32837	147777	92334	55443
01.01.2002 жыл	160280	110342	49938	284569	149642	134927
01.01.2003 жыл	241532	173394	68138	361721	179178	182543
01.01.2004 жыл	387781	260158	127623	345424	137636	207788
01.01.2005 жыл	721461	465519	255942	549382	364148	185234
01.01.2006 жыл	960758	648054	312704	692778	418136	274642
01.01.2007 жыл	1993770	1306286	687484	1082959	750739	332220
01.01.2008 жыл	2645750	1741443	904307	1244392	716101	528291
01.01.2009 жыл	3492694	2627786	864908	1916666	1308598	608068
01.01.2010 жыл	3699522	2865073	834449	2874341	1815327	1059014
01.01.2011 жыл	4807902	3567475	1240427	2589990	1635512	954478

 

Салымшылар  өз жинағын ұлттық валютаға ауыстырған сайын банктерге шетел валютасындағы операцияларды қамтамасыз ету қиынға соғады. Бұл коммерциялық банктердің шетел валютасымен операция жасауына кедергі келтіруі мүмкін. Банктер үшін тұтынушылардан түсетін шетел валютасы арзан және өте қажет ресурс болып табылатыны сөзсіз.

Алайда банк қызметкерлерінің өзі тұрғындарға өз жинағын ұлттық валютада жинақтауға кеңес беріп жатады. Сонымен бірге шетел валютасында ашылған депозиттерге төленетін сыйақы мөлшерлемесі де төмен болып келеді.

4. Аудандық жерлерде банк филиалдары қызмет көрсетпейді. Депозиттік    саясатты  жүзеге асыру кезінде аумақтық факторларды ескере отырып, біркелкі жүйені сақтау тиіс.

Елімізде  банктік бәсекелестік негізінен қалалық жерлерде бар. Аудандық жерлерде халықтың депозиттері үшін бәсекелестік күрес жоқ. Банктің бөлімшелері ашылмаған, қызмет көрсетпейді. «Қазақстан Халық Банкінің» Қазақстандағы депозиттік портфелі ең жақсы банк болып табылатынының бір себебі оның кең тармақты болып банктің ауданды жерлерде көптеп филиалдары мен бөлімшелерінің қызмет көрсетуінде болуы жатыр.

Бірақ та, салымшылар үшін жоғары пайыздық саясат ұстанып отырған басқа банктер де баршылық. Бірақ бұл банктердің бөлімшелері аталған жерлерде мүлдем жоқ, немесе филиалдары аз. Депозиттік саясаттың негізгі қағидаларының бірі – банктің қолжетімділігі екенін ескеретін болсақ, бұл банктер үшін ойланатын жағдай.

5. Қазіргі тәжірибеде көпшілік банктің бәсекеге қабілеттілігі мәліметтерін банк маркетологтары емес банк жүйесі қызметкерлері жинайды.

Банк қызметкерлері көбінесе тек  үш көрсеткіш бойынша мәлімет  жинайды: сыйақы мөлшерлемесі құны, жарнама  және тұтынушыларға қызмет көрсету  сапасы.  Ал тұрғындардың банк секторына  деген көзқарасы одан да терең екенін, оны үйрену, талдау және қажетті жағдайларда жүзеге асыру қажеттігін ұғыну керек.

Банк қызметтері туралы жарнамалардың  едәуір көпшілігі тек несие беруге арналған. Банк депозиттері туралы жарнама өте аз. Ал банк ұсынатын басқа да қызметтер туралы жарнама  жасалынбайды.

Негізінде бұл мәселемен лайықты  білімі бар банктің арнайы маркетинг  бөлімі шұғылдануы қажет. Ал банк қызметкерлері жинаған мәліметтер сыни емес патриоттық реңк ала жөнеледі.

6. Ұлттық банктің резервтік талабы мөлшерлемесі.

Резервтік талап пайда  болу тарихынан бері салымшылар мен  несиешілер алдында банктің міндеттемелерін  қамтамасыз ету қызметін атқарып  келеді.

Коммерциялық банктер  тартылған депозиттер үшін Ұлттық Банкке резерв сомасын аударады. Ол депозиттің түрі бойынша әртүрлі болып келеді.

Бірақ банктер үшін тартылған қаражаттың бір бөлігін резервтік қор  шотына аудару табыс әкелетін операцияларға  жұмсалуы мүмкін қаражат көлемінің  кемуі  болып табылады. Резервтік  аударым мен депозиттерге кепілдік беру қорына жасалатын аударымдар тартылған  қаражаттардың «қымбаттауына» әкеледі.

Нәтижесінде банктер белгілейтін  депозиттер үшін төленетін сыйақылық  мөлшерлеме деңгейі жоғары бола алмайды.

7. Депозиттер бойынша ұтыс ойынын өткізу. Соңғы кездері коммерциялық банктерде белгілі депозит қалдығы мөлшерінде салымшылар арасында ұтыс ойындарын өткізу кең үрдіс алғаны белгілі. Бұл жерде де кемшіліктер ұшырасып жатыр.

Ұтыс  ойынын жалпы масштабтық деңгейде үлкен  эфирде өткізіп салымшылардың сенімін  қазанудың орнына, банктер болатын  үлкен шығыннан қашып ұтысты жасырын  түрде өткізеді. Бұл салымшылар арасында теріс пікірдің тууына, банкке деген  сенімсіздіктің орын алуына әкеп соғуы  әбден мүмкін. Сонымен бірге ұтыс ойынына қатысатын депозит мөлшерін де жоғары белгілеп қойған.

8) Депозиттерге  кепілдік беру қоры туралы  мәліметтер аз. Сонымен бірге халықтың банк секторына деген сенім деңгейіне тікелей әсер ететінен тағы бір маңызды факторды атап өту қажет, ол - жеке тұлғалардың депозиттері бойынша кепілдік беру қорының жұмыс жасауы. Бірақ бұл қордың жұмысы туралы мәліметтер жеткілікті дәрежеде тұтынушыларға жетіп бармай жатыр.

 

 

3.2 Депозиттік саясатты жетілдіру жолдары

Ақша қаражатын тартуда  таңдау құқығы тұтынушыда қалады, ал банк салымшы үшін бәсекелік күрес  жүргізуі тиіс, өйтпеген жағдайда салымшыны  жоғалтып алу оңай. Банк бәсекесіне қатысты ресурстардың шектеулігі тұрақты  салымшылармен тығыз қарым-қатынаста  болуға мәжбүр етеді.

Егер де бұл салымшылардың  шеңбері тар болса, банктің оларға тәуелділігі жоғары болып келеді. Осы жағдайдан құтылып, ресурстық  қор құру мәселесін шешу үшін салымшылар шеңберін кеңейту бойынша жұмыстар алып бару қажет.

Салымшылар қаражаты үшін бәсекелестік банктердің тартылған  қаражаттарды басқарудың әдістерін  жетілдіруге баса назар аудару қажеттігін көрсетеді.

Қаражаттарды депозиттерге тарту бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметі жүргізіп отырған ақша-несие  саясаты да өз септігін тигізері сөзсіз. Заңнамалық база қаражаттарды тарту  бойынша банктің негізгі қызметтерін  айқындап береді.