Банк қызметінің аудиті, оны жетілдіру жолдары

 

КІРІСПЕ

 

Қазіргі нарықтық экономиканың дамыған  жағдайындағы банк ісі барлық елдерде  шешуші рөл атқарады. Себебі, банктер  қоғамның экономикалық өмірінде ақша қозғалысын байланыстырушы буыны бола отырып, несие, есеп айырысу қатынастарындағы делдал болып қатысады және ақша, валюта, төлем жасау операциялары және т.б. салада көптеген қызметтер көрсетеді.

   Елімізде жүргізілген  экономикалық реформалар  банк  ісінің дамуының жаңа белесін айқындап берді. Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдағыдай кіруі – елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі»,-деді, яғни Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын, әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық «орнын» иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуына байланысты, банктің даму болашағы мен басқа несие институттардың  елімізде қызмет атқара алуы ерекше көкейкесті мәселе туындады .

   Банктік бизнестің  даму барысында негізінен   коммерциялық банктің қаржылық аспектілері, операцияларды жүргізу техникасы, банктік қызметтер мен банктік аудит қарастырылады. Сондықтан да дипломдық жұмыс тақырыбы «Банк қызметінің аудиті, оны жетілдіру жолдары» атты тақарыпты қарастыруды жөн көрдім.

 Дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік аудиттің мәні мен маңызын толық ашу.Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне қатысушылардың қызметінде маңызды рөл атқарады. Ол анық ақпаратпен қамтамасыз етеді, серіктестіктер арасындығы сенімділікті қалыптастыруға септігін тигізеді, онтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірледі, сондай-ақ қаржылық жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тиімділіг арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.

ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында мынандай анықтама берілген: «Аудит Қазақстан республикасының  заңынды белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс  және обективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды түлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады».

Банк -өзінің жарғысы  бар, толық шаруашылық есеп және өзін өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қараатын тарту, орналастыру және басқа банктік  операцияла жүргізетін мекеме.

Банкілік аудит - банкілердің қаражаттық - шаруашылық қызмет нәтижелерінің ( банкілердің  бөлімдерінің ) кешеді тексеру ( экспертиза ) және жариялауға арналған немесе жоғары тұрған ұйымдарға ұсынылатын қаражаттық есептеу нәтижелерінің заңға, экономикалық және бухгалтерлік сәйкес бағалауы.

Банк аудитiн аудиторлық қызмет туралы заңдарға сәйкес аудит  жүргiзуге құқылы және Заң талаптарына  сай келетiн аудиторлық ұйым (аудитор) жүргiзе алады.

Банктерге аудит мыналарды  анықтау мақсатында жүргiзiледi:

• жүргiзiлген банк операцияларының есепте және есеп беруде дер кезiнде, толық және дәлме-дәл көрсетiлуi;
• жүргiзiлген банк операцияларының  қолданылып жүрген заңдарға және уәкiлеттi орган мен Ұлттық Банктiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкестiгi;
• жүргiзiлген банк операцияларының оларды жүргiзудiң жалпы шарттарына сәйкестiгi, сондай-ақ банк операцияларын жүргiзу тәртiбiнiң банкiнiң iшкi ережелерiне сәйкестiгi.

Банктік аудиттің негізгі  екі түрі бар :

1. Сыртқы аудит –келісілген  негізде тәуелсіз тексеру жүргізу. Банкі тексеруге арналған аудиторлық фирманы дербес таңдайды .

2. Ішкі аудит – Ішкі  аудит басқару есебінің бөлінбес  және маңызды элементі болып  табылады.Ішкі аудитке деген қажеттілік  жоғары басшылық барлық басқару  құрылымдары қызметін күнделікті  бақыламауына байланысты кәсіпорында пайда болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Қазіргі жағдайдағы банктік  аудиттің мәні, қажеттілігі мен  ұйымдастыру жолдары 

 

1.1 Банктік  аудит мақсаттары мен классификациясы 

 

Аудиторлық қызмет бағыттары :Банктік аудит; Сақтандыру ұйымдардың тексеруі және өзара сақтандыру қоғамдарының; Биржалардың тексеруі; Бюджеттен тыс қорлардың тексеруі; Инвестициялық компаниялардың тексеруі; Жалпы тексеру.

Әрбір бағытпен бөлек  іскерлік сараптау және тексеру жүзеге асыруы құқығына лицензиялау өткізіледі .

Банк -өзінің жарғысы  бар, толық шаруашылық есеп және өзін өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қараатын тарту, орналастыру және басқа банктік  операцияла жүргізетін мекеме.

Банк аудитiн аудиторлық қызмет туралы заңдарға сәйкес аудит жүргiзуге құқылы және Заң талаптарына сай келетiн аудиторлық ұйым (аудитор) жүргiзе алады.

 Қаржы жылының қорытындылары  бойынша аудит жүргiзу банктерге,  банк холдингтерiне және банк  және (немесе) банк холдингi iрi қатысушылары  болып табылатын ұйымдарға мiндеттi болып табылады, ол туралы есептiң көшiрмесi мен аудиторлық ұйымның ұсыныстарын осы құжаттарды алған күннен бастап немесе оларды банктерге, банк холдингтерiне және банк (немесе) банк холдингi iрi қатысушылары болып табылатын ұйымдарға бергеннен кейiн отыз күн iшiнде банктер, банк холдингтерi және банк және (немесе) банк холдингi iрi қатысушылары болып табылатын ұйымдар немесе аудиторлық ұйымдар уәкiлеттi органға табыс етуге тиiс.

Банктiң және банк холдингiнiң  шоғырландырылған жылдық қаржылық есебiн банктерге аудит жүргiзуге құқылы аудиторлық ұйым куәландыруға тиiс.

 Банк конгломераты  қатысушыларының аудитiн бiр ғана  аудиторлық ұйым жүзеге асырады. 

Банктерге аудит мыналарды  анықтау мақсатында жүргiзiледi:

жүргiзiлген банк операцияларының есепте және есеп беруде дер кезiнде, толық және дәлме-дәл көрсетiлуi;

жүргiзiлген банк операцияларының  қолданылып жүрген заңдарға және уәкiлеттi орган мен Ұлттық Банктiң нормативтiк  құқықтық актiлерiне сәйкестiгi;

жүргiзiлген банк операцияларының  оларды жүргiзудiң жалпы шарттарына сәйкестiгi, сондай-ақ банк операцияларын жүргiзу тәртiбiнiң банкiнiң iшкi ережелерiне сәйкестiгi.

Аудиторлық ұйым аудит  нәтижелерiн және өз қорытындыларын банктiң директорлар кеңесi мен  басқармасына, банк айқындайтын қажеттi жағдайда банк конгломератының құрамына кiретiн басқа заңды тұлғаларға табыс етiлетiн есепте баяндайды.

Банктiң немесе банк конгломератының  құрамына кiретiн басқа заңды тұлғалардың  қаржылық есептiлiгiнiң және өзге ақпаратының  аудиторлық есебi коммерциялық құпия болып табылмайды. Өзге ақпараттар аудитi банктiң уәкiлеттi органның пруденциялық нормативтерi мен активтердi және шартты мiндеттемелердi (провизияларды қалыптастыру) жiктеу бойынша талаптарын орындауын тексерудi қамтиды.

Аудиторлық ұйымның  қосымша қызмет көрсетуге арналған шарты уәкiлеттi орган белгiлеген талаптарға сәйкес болуға тиiс.

Банк аудиторлық есептiң  көшiрмесiн оны алғаннан кейiн  он күн iшiнде банк конгломераты құрамына кiретiн басқа заңды тұлғаларға беруге мiндеттi

Банк, банк холдингi және банк және (немесе) банк холдингi iрi қатысушылары болып табылатын ұйым аудиторлық ұйым аудиторлық есепте көрсетiлетiн банктiң немесе банк конгломератының қаржылық жағдайына әсер ететiн жолсыздықтарды банк, банк холдингi және банк және (немесе) банк холдингi iрi қатысушылары болып табылатын ұйым аталған есептi алған күннен бастап үш ай iшiнде жоймаған жағдайда, уәкiлеттi орган жолсыздықтар жойылғанға дейiн:

банк холдингiне, банк және (немесе) банк холдингi iрi қатысушылары болып табылатын ұйымға қатысты  Заңға сәйкес  көзделген шараларды қолдануға құқылы;

 осы есептi алған  күннен бастап бiр жыл iшiнде  жолсыздықтарды жоймаған жағдайда  уәкiлеттi орган: 

банкке қатысты - осы  Заңның негiзiнде банктiң лицензиясын  қайтарып алуға;

банк холдингiне қатысты  Заңның көзделген шараларды қолдануға құқылы

Банктік аудит - банкілердің  қаражаттық - шаруашылық қызмет нәтижелерінің ( банкілердің бөлімдерінің ) кешеді тексеру ( экспертиза ) және жариялауға арналған немесе жоғары тұрған ұйымдарға  ұсынылатын қаражаттық есептеу нәтижелерінің заңға, экономикалық және бухгалтерлік сәйкес бағалауы.

- аудиторлық қызмет  жөнге салуы ҚР банкілік сферасына  қойылған , өткізу құқығына іскерлік  сараптау өткізу және банкілердің  тексеру жүзеге асыру және  басқа несие ұйымдарды ұйымдастырады  , банкілік тексеру жүзеге асыруы құқығына лицензиялар береді және шақырып алады , нормативті құжаттар қабылдайды , аудиторлық қызмет жөнге салады РФ банкілік сферасына және банкілік тексеру ұйымының ар жағында жүйелі бақылау қамсыздандырады .

Банкілік аудиттің негізгі мақсаттары :

Несиелеу ұйымының бухгалтерлік және қаржылық есебінің дұрыстығын;

Банкілік жүйе тұрақтылық қамтамасыз етуі;

Салымшылардың және несие  берушілердің құқықтарын қорғау.

Банкілік тексеру мақсаттары:

Қаражаттық - шаруашылық қызметтерге талдау өткізу , активтарды және пассивтарды бағалау.

Қаражаттық - шаруашылық қызмет нәтижелерінің  болжау және кепілдемелердің қаражаттық тұрақтылық жоғарылауымен және өтімшіліктің өңдеуі .

Бухгалтерлік есеп басқаруы және бұрынғы қалпына келу.

Қазақстан Республикасының қаражаттық , салық , банкілік және басқа заңдарына сәйкес кеңес беру.

Қызметкерлердің оқуы .

Растау тап осылардың құнды  қағаздардың эмиссия даңғылының .

Айдиторлық фирманың басқа да қызметтері .

Банктік аудиттің негізгі  екі түрі бар :

1. Сыртқы аудит –келісілген негізде тәуелсіз тексеру жүргізу. Банкі тексеруге арналған аудиторлық фирманы дербес таңдайды .

Сыртқы тексеру  салық органдармен , құқық қорғау органдармен , қаржы  мекемесімен жүзеге асады .

Ішкі аудит – кез келген несиелеу ұйымдарында талаптарға сәйкес ішкі бақылау болуы тиіс ,яғни арнайы ішкі құрылымдардың жасауы немесе уәкіл етілген маманды лауазым бөлінген , қадағалау жүзеге асыратын функциялары және бақылаудың . Ішкі тексеру қызметі  банк бастығымен анықталады .

Өткізу тәсілімен аудит бөлінеді :

Міндетті –ҚР-ның заңдарына  сәйкес: жыл сайынғы , сонымен қатар  мемлекеттік органдардың тапсырмасымен  өткізіледі;

Ынталы –тексеру банктің өзінің шешімі бойынша жүргізіледі

Өткізу мерзіміне мәйкес аулит  бөледі :

Алғашқы – аудиторлық фирманың  клиентке ( банкке ) тексеруді алғашқы рет өткізуі.

Келісілген ( қайта )– клиент ерекшіліктеріне  сәйкес қайта немесе жүйелі түрде  жүргізілетін аудит

  Аудиттің дамуыны сәйкес келесы тірге бөлінеді :

Растайтын –несие ұйымның бухгалтерлік есебінің анықтығын тексеру және растауы .

Системно - хабарланған – жүйелердің бақылаулары мүмкіндік туғызады , бақылайды - клиенттің . Осында аудиторлық тексеру несие ұйым ішкі бақылау  жүйелері талдауда негізі салынған . Ішкі бақылау нәтижелі жүйесіне қызметте қателердің ықтималдығы клиентті - және тексерушілерге арналған сондықтан тап осы клиент толық тексеру өткізу қажеттілігі құлап түседі . Барыда ішкі бақылау нәтижесіз жүйелері ,«қалқиды» дер кезінде емес анықталғандар және қызмет емес - жетіспеушіліктері және сондықтан клиентке кепілдемелерді беріледі её жақсаруға .

Тексеру , орналасушы тәуекелдерде –  аудиторлық жұмыс концентрациясымен  ішінара тексеру өткізуі білдіреді  негізгілерді клиент қызметі бағыттарында , облыстарда е . т . биік аудиторлық тәуекелмен ең.

Аудитті жоспарлаудың мақсаты. Аудиттің 300 халықаралық стандартының «жоспарлау» көрсетілген, жоспарлаудың негізгі мақсаты - тиімді аудит жүргізуді қамтамасыз ету. Жоспарлауға байланысты жұмыстар аудиторға аудиттің қажетті аудандарына көңіл аударуына көмек береді, потенциалды проблемеларды табу мен бастаған жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен қатар, тапсырысты аудитор, асистенттер арасында ұтымды бөлумен эксперттердің атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға кәсіби жауапкершілікті өзіне алу үшін тексеріс жүргізуге қажетті жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды болу керек. Бұл жоспарлану жұмыстарына байланысты болады. Сондықтан әрбір тексеріс үшін аудитор жоспар құру керек, оның мақсаты:

- аудиторлық шаралардың  қажетті көлемін анықтау; 

- тексеріс жүргізу  шараларын бағалау; 

- аудит жүргізудің  сапасын қамтамасыз ету болып  табылады.

  Аудитті жоспарлаудың қағидалары. Аудит жоспары аудит жүргізудің жалпы қағидалары негізінде жасалады, сонымен қағидалар арқылы:

- кешенді жоспарлау 

- үздіксіз жоспарлау

- оңтайлы жоспарлау; 

Аудиттің кешенді жоспарлау  қағидаты жоспарланудың барлық сатылары арасындағы өзара байланысы мен  келісімділігін қамтамасыз етеді, яғни аудиттің алдын – ала жоспарланудан, жалпы жоспар мен бағдарлама жасалуына  дейін қамтамасыз етеді.

Аудиттің үздіксіз жоспарлау  қағидаты аудиторлар тобына арналған есеп қисаптарын анықтайды және жоспарлану сатыларын бөліп тарату мерзімі  бойынша және құрылымдық бөлімдер арасындағы байланысын қарастырады.

Аудиттің оңтайлы жоспарлау  қағидаты жоспарланудың нұсқаулығын қамтамасыз етеді, критерийлер негізінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы үшін оңтайлы нұсқаны таңдап алуына мүмкіндік береді. Оның аудиторлық ұйым анықтайды.

 Аудиттық жоспарлаудың  сатысы 

Аудитті жоспарлау сатысы. Жоспарлау - аудит жүргізуді мейлінше парасатты атқаруға мүмкіндік беретін шара және сондай-ақ тәуелділікті төмендетеьін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау - аудиторлық іс-шаралар тізімінің жай ғана механикалық құрастырылымы емес, кез келген тексеріс жүргізу шараларында қайталынып келіп отырады. Әрбір клиент жеке жоспарлау кезінде ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексеріс жасаймын деп отырған ұйымның қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі мен оған деген лицензиясы, есеп саясаты және т.б. Басқарушылар мен үйым мамандарымен ынтымақтасу кезінде қаржылық есептілік көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын байқау үшін қажет. Тек қана қайта зерттеу нәтижесінде ұйымның алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі мен еңбек сыйымдылығын анықтауға болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары мен ұзақтығынан аудит жүргізу құны анықталады.