Банк қызметінің аудиті, оны жетілдіру жолдары

 Аудиторлық тәуекел және  маңыздылықты бағалау. Қаржылық  есептілікті тексеруді жоспарлау  кезінде аудитор алдағы аудиторлық  жұмыстың сипатын және көлемін  анықтайды. Клиент «тәуекелдірек»  болған сайын жұмыс көлемі  де сәйкесінше көбірек болатыны ескеру қажет. Сондықтан аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті бағалауы қажет. Аудиторлық шаралар мен бұрмалауд салдарын бағалауды жоспарлау кезінде маңыздылық ескеріледі. Маңыздылық туралы алдын –ала пікірлескенде баланс бөлімшелері үшін маңызды болатын кіріс және шығыс туралы есептілік, ақша қозғалысы, меншікті капиталды пайдалануын толық бағалау жатажы. Қаржылық есептілік үшін маңыздысы туралы алдын-ала пікірлесу мақсатының бірі болып жалпы жалпы аудиторлық жоспарды анықтау кезінде аудитор көңілін қаржылық есептіліктің маңызды элеметтеріне аудару керек. Бірақ практикада бұндай пікірлер және негізгі көрсеткіштер бойынша біріккен қателер деңгейі болып, көлемі арнайы басқарушылармен қарастырылған ішкі ұйымдық стандарттарға сай жасалады. Тексеріс жоспарлай отырып, аудиторға маңыздылық деңгейін анықтау қажет, бұл есеп құжаттарындағы кез-келген қателер мен бұрмалауды табуға мүмкіндік береді. Аудиторлық тексерістің барлық сатыларында маңыздылықты бағалайды: жоспарлау, аудитті жүргізу, және аудиттің қорытындысын жалпылау. Жоспарлау кезінде аудитор алдын ала баланс бөлімшелері, кіріс және шығыс туралы есепте жеке алғанда және толық қаржылық есептілік туралы пікір жасайды. Аудитор маңыздылықты бағалағанда белгіленген дәйектілікпен атқарса болады:

 Әр саладағы қателер  саны аудит жүргізу барысында  бағаланады. Сондықтан аудитор маңыздылық  туралы жасаған алдыңғы пікірін  өзгертіп отырады. Бағалауды қайта  қарау негізінің бірі болып  өзгеріс немесе аудитордың жасаған  қорытындысы, яғни алдыңғы қабылдаған деңгейі һте жоғары немесе төмен. Маңызды жоспарлау кезінде төмен деңгейді белгілеу бұрмалау тәуекелділігін төмендету үшін және қажет болғанда маңыздылық деңгейін коррктілеу. Бұл есеп кезінде дәлелдемелерді алғаннан кейінгі соңғы күнде жасалады. Маңыздылықтың жоспарлы деңгейін анықтау арнайы Бұйрық негізі бойынша арнайы аудиторлық ұйыммен құрылған, маңыздылық деңгейін алдын-ала бағалау қаржылық есептілік көрсеткіштеріне сәйкесінше жасалады. Тәуекл әртүрлі формаларды қабылдайды және тәуекел сияқты көрінеді:

- клиент тұрақсыз  нарық жағдайында жұмыс істеп  жете алмайды; 

- қаржылық есептілік  басқару жүйесінің қателерінен  бұрмалау немесе ішкі бақылау  таппай, қате түзелмейді.

 Жалпы жоспар құрастыру  мен аудит бағдарламасы 

  Аудиторлық тәуекел аудит жасап отырған дәлелді қаржылық есептілік туралы ойының бұрыс болып қалған жағдайда.Аудитор тәуекелділігін 0-ге көздеу амалдары жоқ, бірақ аудитор әрқашан аудитті жоспарлау кезінде барлық мүмкін факторлардың есебі жолымен тәуекелді максималды төмендетуге ұмтылу керек. Аудиттің халықаралық стандартының «Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау» 10 бабында айтылады: «Аудит жүргізу әдістемесін жасау кезінде тәуекелділікті бақылауды (ажырағысыз тәуекелділікті бағалау нарядымен) алдын-ала бағалау үшін сәйкесінше тәуелділік болмауын анықтау керек, ол нақты қаржылық есептілікке қатысты қабылдануы мүмкін,сонымен қатар сипаттамасын және маңызды шаралар көлемін анықтау үшін, осындай нақтылықты тексеруге бағытталған». Біріккен ажырағысыз тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі клиент тәуекелділігін құрайды, яғни тәуекелділіктің екә түрі де клиентке заңды тұлға ретінде қатысы бар. Бұл заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементі бухгалтерлік есеп жүйесін бөлшектеп зерттегеннен кейін бақылау тәуекелдігін қайта қарау қажетттілігіне қарамастан заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементін жоспарлау кезінде аудитор ескеруі қажет. Жоспарлаудың мақсаты ең тиімді және квалификациялы тең шараларды жасайды. Алайда аудиторлық шаралар ең көп тәуекелділікпен байланысты аудандарға бағытталады, сонымен қатар тәуекелділік төмен аудандардағы қажетсіз жұмыс жұмсамау. Мысалы, аудитор ажырағысыз тәуекелділікті бағалау үшін кәсіби ой-пікірін қолданады, яғни бағалау, мысалы, қаржылық есептілік деңгейінде мынадай факторларды:

- тәжірибелік субьект  басқарушының біліктілігі және шынайылығы, сонымен қатар кезең ішінде оның құрамындағы өзгерісі.

- Субьект басқарушыларына  әдеттегідей емес қысым, мысалға,  қаржылық есептілікті бағалауға  апаратын жағдайлар. Мысалы бұндай  жағдайлар болып саладағы банкрот  кәсіпорындардың санының көп болуы немесе субьектің ары қарай дамуына капиталдың жеткіліксіздігі.

- Субьект бизнесінің сипаты, потенциалын  ашатын техникалық ескеруі оның  өнімі мен қызметі капитал  құрылымының қиындығы, жақтар байланысының  мәні, орналасуы және оның өндіріс көлемінің географиялық таралуы;

- Субьектің қызметін  жүзеге асыратын саладағы әсер  етуші факторлар немесе экономикалық  жағдайы болуы мүмкін бәсекелестік  жағдай.

 Қаржылық тенденциясы  мен коэффициенттермен анықталатын,  сонымен қатар технологиялық  өзгерістер, берілген салада таралған тұтынушы сұранысы және бухгалтерлік есепті жүрзізу тәжірибелігі;

- Қаржылық есептілік  шарттары, бұрмалауға шалдықтыруы  мүмкін.

 Ондай шоттар болуы  мүмкін, алдыңғы кезеңде түзетуді  қажет ететін және  субьективті  бағаның жоғары деңгейін болжайтын;

- Операциялар қиындығы  және эксперттерді қажет ететін  басқадай 

 жағдайлар; 

- Пікір деңгейі, берілген  шоттар сальдосын анықтағанда; 

- активтердің шығындалуына  душар ету және заңсыз пайдалану, 

 мысалы, ең қажет  ететін және мобильді активтерге қатысты, ақша

 қаражаттарына сәйкес;

- әдеттегідей емес  және кешендік операциялардың  соңында, әсіресе 

 соңында немесе  кезең соңына жақындағанда;

- операциялар, әдеттегі  өңдеу шаралар душар болмайды.

Тәуекелділікті аеықтаудың қиындығы болып нақты құнының бағасы ретінде есептеуге болмайды, себебі ол жоғары, орта немесе төменгі (интуициялық әдіс) ретінде анықталады. Сондықтан алдын –ала жоспарлау кезінде бақылау тәуекелділігін бағалау жүргізуге болады, «Тәуекелділікті бағалау бойынша сұраулық».

1.3 Банктік  қадағалауды ұйымдастырудың алғы  шарты

Қазақстан Республикасының  Орталық банкі 13 шілде 1990 г . құрылған болатын негізгі функциясымен үшін - банкілермен қадағалау алға шығады және тұрақтылық сүйемелдеуі және банкілік жүйе сенімділігінің бүтінде.

Органмен тұрақты негізде  жұмыс істейтінмен, арқылы қайсы  заңмен анықталған реттеуші және - функциялар жүзеге асырады , банкілік қадағалау  комитеті келеді несие ұйымдарының  негізгі тексеру қызметі банкілік жөнге салу облысында функцияларының орындауына бағытталған және бұзулардың инспекциялық тексерулерінің жүруінде табу бөлім қадағалаудың жұмыс істейтін заң шығару несие ұйымдарымен және нормативті актілерінің , сонымен қатар несие ұйымдардың қызметінде проблемалардың бағалауына мүмкін көбірек ертелердің сатыларда олардың көрінудің және бөлімшелердің - одақ қамтамасыз етуі ең анық хабармен тәуекелдердің нақты деңгейі туралы , несие ұйымдармен қабылданушылардың .

Жыл ішінде қадағалау  дистанциялық қадағалау облысында  негізгі назары принциптардың онан арғы дамуында шоғыралған болатын , қосылғандардың өзінді ұстаудан ең алдымен несие ұйымдардың қызмет бағалауын және өлшемдердің - шағылысу қолдануы аралап шыға және банкілік қызмет тәуекелдерінің нақты бағалаулары позициядан олардың несие ұйымдардың қаражаттық тұрақтылығына ықпалын жасаудың .

Банкілік жөнге салу органымен келе және несие ұйымдармен және банкілік заң шығару банкілік топтарымен сақтаудың үстінде тұрақты  бақылауды жүзеге асырады ,  нормативті актілерінің әсер өлшемдерінің қолдану  дер кезлігі принциптарынан аралап шықты сезіне, олардың шамаластыққа жіберілген бұзуларға , жүйеліліктің қолданудың. Әсер қолданылған өлшемдерімен бақылау жүзеге асты олардың орындалумен .

Сонымен қатар - процедуралары  толық жетілдіруге арналған бағыттарды тағы болады . Пайда болатын жүйе қадағалау пруденциальногосы кезеңдердің қатарымен Қазақстан банкілердің сын ескерпелері шақырады .

Қазақстанда бухгалтер  мен аудитор кəсіптеріне бірқатар кемістіктер тəн, бұл білікті  кəсіпқой кадрлардың ұдайы тапшылығына  əкеліп соғады. Ол кемістіктер оқу дəрістерінің (яғни, университетте жəне аспирантурада), кəсіби дайындау жəне біліктілікті көтеру (ПК) курсын жүргізуге жарамды дайындығы бар оқытушылардың жеткіліксізігіне байланысты. Жағдаят практикалық тəжірибеге қатысты талаптардың халықаралық стандарттарға сəйкес келмейтінінен жəне онша қатаң сақталмайтынынан қиындайды. Сонымен қатар, ПК жəне басқа кəсіби дайындық курстары жеткіліксіз.

Кəсіптік бірлестіктердің  өздерінің мүшелеріне қатысты кəсіби қызмет сапасын бақылауды міндетті түрде жүргізуін талап ететін жаңа «Аудиторлық қызмет туралы» Заңмен маңызды қадамдар енгізілуде. Барлық аудиторлар бір мезгілде тек бір кəсіптік бірлестіктің мүшелері болып табылуға тиіс. Кəсіби аудиторлық қызметтің сапасын бақылау үш жылда бір мəрте жүргізіліп отыруға тиіс. Сапаны тексеру рəсімдерін кəсіптік бірлестіктер белгілеуге тиіс. Аудитордың бақылау рəсімінен өтуге жарамсыздығы аудиторлық лицензияны уақытша қайтып алуға əкеліп соғады. Алайда заңның құрамында кəсіби аудиторлық қызметтің сапасына жүргізілген тексерістердің нəтижелеріне көпшіліктік сипат беру мүмкіндігі туралы қағида жоқ. «Аудиторлық қызмет туралы» Заң, болашақта аудиторлардың қызметін бақылауды жүзеге асыратын осындай бірнеше ұйымның болуы мүмкін екенін ескере отырып, “кəсіби бірлестіктердің” міндеттеріне сілтейді.

Стандарттардың сақталуына мониторинг жəне бақылау қаржылық қадағалау  жөніндегі агенттік барлық реттелетін нарықтарды – банктік секторды, сақтандыру секторын, қор нарығы мен  зейнетақы қорларын қадағалау жəне реттеу үшін жауап береді. Білікті кадрлардың, əсіресе ХҚЕС саласында дайындыққа ие мамандардың жеткіліксіздігі АФН тарапынан қадағалау тиімділігін төмендетеді, бұл ХҚЕС сақталуына мониторинг секілді спецификалық міндетті орындауды қиындатады. Оның үстіне, АФН реттелетін компанияларды қадағалауды жүзеге асыру үшін қажетті құқықтық өкілеттіктерге ие болғанына қарамастан, бақылау шараларын тиімді деп те, уақтылы деп те атауға болмайды:

Банктік сектор. Іс жүзінде  АФН шын мəнінде жалпы мақсаттағы банктік қаржылық есеп-қисаптарды дайындау кезінде бухгалтерлік, есеп-қисап жəне аудит талаптарының сақталуын бақыламайды. Бір тұрғыдан оның себебі қадағалауды жүзеге асырғанда, АФН инспекторларының аудитор растаған қаржылық құжаттарды пайдаланбауында жатыр. Олай істеудің орнына, олар пруденциалдық есептемелерді зерделейді жəне өзінің тергеуін жүргізеді. Сөйтіп, «Банктер жəне банктік қызмет туралы» Заңда жəне Əкімшілік құқық бұзушылықтар кодексінде есеп-қисап талаптарын сақтамау үшін көптеген санкциялардың көзделгеніне қарамастан, РОСК дайындаған топ АФН аталған санкцияларды қолданған бір де бір жағдайды таба алмады.

Аудит стандарттарын  жəне олардың сақталуындағы олқылықтарды талдау Жаңа «Аудиторлық қызмет туралы»  Заң 2009 жылдың қарашасынан бастап ХАС қолдануды талап етеді, ал ол уақытқа дейін КСА қолданыста болады. КСА екі негізгі себепке байланысты, ХАС қарағанда едəуір артта: КСА негізіне ескірген ХАС нұсқалары алынған жəне КСА толық сипатта емес, өйткені ХАС құрамына кіретін 30 стандарттан астамның тек он бір стандарты бекітілген. КСА жəне ХАС арасындағы айырмашылықтар КСА сəйкес жүргізілген аудиторлық тексеріс ХАС сəйкес жүргізілген тексеріске қарағанда, ақпараттың сенімділігін анағұрлым аз ықтималдықпен растайтындай дəрежеде. Соның нəтижесінде міндетті аудиторлық тексерістердің сапасы, РОСК дайындаған топтың пікірі бойынша, өте біркелкі болмаған. Халықаралық аудиторлық желілеріндің құрамына кіретін жергілікті фирмалар ХҚЕС сəйкес жасалған қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер жүргізген уақытта, олар КСБУ сəйкес жасалған қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер жүргізуге қарағанда анағұрлым мұқият аудит рəсімдерін пайдаланатын жəне анағұрлым тəжірибелі қызметкерлерді бөлетін секілді. Сол секілді, ХҚЕС сəйкес жасалған жəне қарыз қаражаттарын тартатын немесе шетелде акциялар шығаратын компаниялар дайындағын қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер əдетте анағұрлым жоғары сапасымен өзгешеленеді. Кейбір жергілікті аудиторлық фирмалардың халықаралық стандарттарға сəйкес жұмыс істеуге айтарлық күш салатынына қарамастан, олар жасаған аудиторлық қорытындылардың көпшілігінің нашар болғаны соншалық, аудиторлар растаған сондай қаржылық есеп-қисаптарды пайдаланушылар аудиторлық фирма орындаған жұмыс туралы қандай да бір тұжырымға келе алмады. Сонымен қатар, жергілікті аудиторлық фирмалар жасаған кейбір аудиторлық қорытындылар Этика кодексін, соның ішінде тəуелсіздік принципін сақтау тұрғысынан елеулі қауіп туғызды. Сондай-ақ жергілікті аудиторлық фирмалардың басым көпшілігі өздері қайта қаралған жəне жаңартылған «Аудиторлық қызмет туралы» Заңға сəйкес пайдалануға тиіс болатын қолданыстағы толық ХАС нұсқасымен таныс болау фактісі де көп маасыздық туғызады.

Негізгі ұсыныстамалар 

Осы баяндаманың бөлімінде  баяндалған барлық əдістемелік ұсыныстамалардың маңызы үлкен болса да, дайындаған топ оның пікірі бойынша, қаржылық жүйенің орнықтылығын, экономикалық өсуді (соның ішінде инвестициялық капитал тартуды) жəне жемқорлықпен күресті қамтамасыз ету үшін өте маңызды болуы себепті, «негізгі табыс факторлары» болып табылатын бірқатар ұсыныстамаларды бөліп шығарды. Төменде қарастырылатын жəне қисындық тізбектестікте 1-ші суретте көрсетілген осы өте маңызды ұсыныстамалар бухгалтерлік есеп жəне аудит инфрақұрылымының алты ірі компонентіне жатады, олардың əрқайсысы бухгалтерлік есеп пен аудитты жүзеге асыру мəдениетін жəне жалпы шарттарын қалыптастыруда көрнекті рөл атқарады:

Көпшіліктіктік мүдделі  ұйымдар ХҚЕС көшуге тиіс (қысқа  мерзімді перспективада): ХҚЕС халықаралық  деңгейде мойындалған жəне қаржылық ақпараттың сенімділігі мен салғастырымдылығын көтеруге көмектесетін кешенді жоғары сапалы қаржылық есеп-қисаптың негізі болып табылады. Өздерінің экономика мен қоғам үшін маңызына байланысты, көпшіліктк мүдделі ұйымдар қаржылық есеп-қисаптарын ХҚЕС сəйкес жасауға тиіс. Ондай ұйымдарды айқындау үшін үш өлшемді қолдануға болады: (a) биржада бағалы қағаздарға баға белгілеу; (b) бизнестің сипаты (мысалы, банктер жəне сақтандыру компаниялары); (c) бизнестің көлемдері (белгілі бір шекті деңгейден асатын баланс валютасы; жылдық айналым көлемі немесе жұмыскерлер саны). Бұл 2010 жылғы жаңа «Бухгалтерлік есеп жəне қаржылық есеп-қисап туралы» Заңында көрініс тапқан.

Аудиторлық тексерістер  тек олар қоғамдық мүддені білдіретін жəне ол үшін мүмкіндіктер болған (қысқа  мерзімді перспективада) жағдайда міндетті болуға тиіс: Аудиторлық тексерістер заңнаманың негізінде міндетті тəртіпте жүргізілетін ұйымдардың саны қолда бар білікті аудиторлардың санымен шамалас болуға тиіс. Экономикалық саясатты əзірлеушілер аудиттың заңнамалық белгіленген талаптарын, олар Қазақстандық аудиторлардың мүмкіншіліктерінен асып кетпейтіндей, біртіндеп енгізуге тиіс. Қоғамның бақылауында болатын кəсіби аудиторлық қызметтің сапасын сырттан бақылау жəне кəсіби аудиторлардың тəртіптік жауапкершілігін қамтамасыз ету жүйелерін құру жəне іске асыру қажет (орта мерзімді немесе ұзақ мерзімді перспективада): «Аудиторлық қызмет туралы» Заңға енгізілген түзетулер кəсіби аудиторлық қызметтің сапасын бақылау рəсімдерін енгізуді талап етеді, бірақ ол сұлбаларды қоғамдық қадағалау енгізуді қамтамасыз етпейді. Кəсіби аудиторлық қызмет шын мəнінде қоғамның мүдделеріне жауап беру үшін, негізінен аудиторлық практикамен айналыспайтындардан тұратын АП қызметін қоғамдық қадағалау жүйесін құру қажет. Ондай қадағалау органы сондай-ақ төмендегі функцияларды атқара алар еді: (a) кəсіби аудиторлық қызметтің сапасын бақылау жүйесі мəні бойынша да, нысаны бойынша да биік моральдық сипаттармен өзгеше болуы үшін шаралар қабылдау; (b) қоғамның аудитордың кəсібіне сенімін арттыруға жəрдемдесетін шаралар қабылдау.