Банк қызметінің аудиті, оны жетілдіру жолдары

Сонымен қатар, кəсіби аудиторлық қызметтің сапасын бақылау аудиторлық тексерістердің жоғары сапасын қамтамасыз ету үшін негіз қалаушы маңызға ие, бұл жарияланатын қаржылық ақпаратқа сенімді арттырады жəне акционерлердің, инвесторлардың, несиегерлер мен басқа мүдделі тараптардың мүдделерін қорғауға кепілдік береді. Сапаны сырттан бақылау жүйесінің көмегімен алынған нəтижелер біліктілікті көтеру бағдарламасының жəне/немесе тəртіптік жауапкершілікті қамтамасыз ету жүйесінің (жағдайға қарай) шеңберінде пайдаланылуға тиіс. Аудиторлар палатасының сапаны бақылауды қамтамасыз ету жүйесін табысты іске асыруы Қазақстанда аудиторлық қызметтердің жоғары сапасына жету үшін негізгі маңызға ие.

Аудитор растаған қаржылық есеп-қисаптар жалпыға қол жетерлік болуға тиіс (орта мерзімді перспективада): Қаржылық есеп-қисаптардың бүкіл жинағына, соның ішінде оларға ескерімдерге жаппай қол жетерлікке талаптың бірнеше себепке байланысты үлкен маңызы бар. Біріншіден, қаржылық есеп-қисаптардың жаппай қол жетерлігі үшінші тұлғалардың (соның ішінде несиегерлердің, жеткізушілердің, жұмыскерлердің жəне т.б.) мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді, өйткені бұл кəсіпорындар мен үшінші тұлғалардың арасында ақпарат бөлудегі теңсіздікті қысқартады. Екіншіден, бұл қоғамды ықтимал негативті экономикалық салдардан қорғауға көмектеседі; ол мысалы, экономикалық маңызды компаниялар жағдайында, егер олардың қызметі жəне/немесе жабылуы жергілікті экономикаға елеулі негативтік əсерін тигізуі мүмкін болса, маңызды бола алады. Ең соңында, бұл қаражаттарды кəсіпорындардың өздерінің ішінде де, экономика масштабында да анағұрлым тиімді бөлуге жəрдемдеседі, өйткені кəсіпорындардың жетекшілері мен инвесторлар қандай инвестициялық мүмкіншіліктер мен іскерлік операциялардың жақсы, ал қандайларының нашар екенін жақсырақ түсіне алады. «Бухгалтерлік есеп туралы» Заңға ұсынылған түзетулермен көзделген үшін өздерінің қаржылық есеп-қисаптарын қоғамдық депозитарийге табыстау туралы талап қаржылық есеп-қисаптардың жұртшылық үшін қол жеткізу деңгейін көтереді.

Салық кодексі құрған бөгеттерді жою мақсатында «салықтық көпір» құру қажет (қысқа мерзімді жəне орта мерзімді перспективада): Қазақстанға «салықтар есеп-қисаптан соң» принципінің қандай дəрежеде стратегиялық жарамды мақсат болып табылатыны (егер ол жалпы жарамды болса) туралы мəселені қарастыру қажет. Артықшылықтардың қатарына қаржылық есеп-қисаптың нақтылығы жəне дəйектілігі (біздің ойымызша, зықысы шыққан «көлегейсіздік» терминінің мəнін ашатын), сондай-ақ талаптарды сақтауға байланысты ауыртпалықтың қысқаруы (яғни, кəсіпорындар қаржылық есеп-қисап жəне салық салу мақсаттары үшін есептемелердің жекелеген жиынтықталымдарын жасауға тиіс болмайтыны) жатады. Алайда, тəжірибе көрсеткендей, ондай факторларға бұлжымас қағида ретінде қарап, оларды толымды деп санау қаупі үлкен. Олар адамдардан бухгалтерлік есеп жүйесінің де, салық салу жүйесінің де өзіндік басымдықтары мен негіз қалаушы принциптері бар болу фактісін жəне басымдықтар мен принциптердің осы екі тобының арасындағы қатынастардың əрқашан тегіс болмауы мүмкін екендігін көлегейлеуі мүмкін. Стратегиялық мақсат айқындалғаннан кейін, билік орындарына салық төлеушілердің біразы салық салынатын табысты есептеу кезінде негіз ретінде ХҚЕС, ал басқалары – КСБУ қолданатын жағдайларда туындауы мүмкін əлуеттегі проблемаларды жоятын салықтық салыстырып тексеру рəсімін əзірлеуге тура келетін сияқты. Ондай рəсім салық органдарының негіз ретінде қандай стандарттардың – ХҚЕС немесе КСБУ – қолданылғанынан тəуелсіз, бухгалтерлік кітаптар мен салықтарды салыстырып тексеру нəтижесінде бірдей салық салынатын табыс шығуын қалай қадағалап отыруға тиіс болатынын айқындайды.

ХАС үшін аудит жүргізу  бойынша анықтамалық, стандартты аудит  əдістемесін жəне нұсқаулық əзірлеу  қажет (орта мерзімді перспективада): Егер АП жоғарыда аталған қызметтерді  көрсете алса, бұл аудитор кəсібінің жалпы əлуеті мен əсіресе жергілікті аудиторлық фирмалардың əлуетін нығайтуға жəрдемдеседі. Бұл өз кезегінде аудит секторында дені сау бəсекелестікті дамытуға жəрдемдесетін болады, ол болса, Қазақстанның экономикасына оң əсерін тигізеді.

Қадағалау органдарының əлуетін нығайту мақсатында сынақ  өтілдері жəне твиннинг бағдарламасын  ұйымдастыру керек (қысқа мерзімді жəне орта мерзімді перспективада): Қадағалау  органдары (АФН, НБК, Қаржы министрлігі  жəне т.б.) өздерінің негізгі мамандарын олар «өндірістен қол үзбей» тиісті салалардағы мониторинг жəне қадағалау бойынша үздік халықаралық практиканы, сондай-ақ ХҚЕС жұмыс істеу практикасын игеруі үшін басқа елдердің баламалы мекемелеріне сынақ өтіліне жолдап отыруға тиіс. Сонымен қатар, қадағалау органдары Қазақстанға басқа елдердің баламалы реттеуші органдарының АФН, НБК, КАФБ жəне т.б. жеке қызметкерлерімен жұмыс істей алатын тəжірибелі қызметкерлерін тарту үшін, қызметкерлермен алмасу бойынша келісімдер жасасуға тиіс

«Банктер жəне банк қызметі туралы» Заң банктердің өздерінің жылдық есептемелерін жариялағанын талап еткенімен, ол топтастырылған қаржылық есептемелердің жалпыға қол жеткізерлік болуын талап етпейді. Заң жылдық есептемені, соның ішінде балансты жəне табыстар мен шығасылар туралы есептемені аудиторлар тексергеннен жəне акционерлердің Жалпы жиналысы құптағаннан кейін ол қаржылық есептемелерді жариялауды көздейді. Филиалдары бар банктер сондай-ақ сол іспеттес форматта топтастырылған қаржылық есептемелер жасауға міндетті жəне ондай есептемелер меншік иелеріне жəне банк секторының, сақтандыру секторының, бағалы қағаздар нарығының жəне зейнетақы қорларының қызметін қадағалауды жүзеге асыратын Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу жəне қадағалау жөніндегі агенттікке (АФН) жолданады. Аудитор тексерген баланстық есептеменің жəне пайдалар мен залалдар туралы есептеменің топтастырылған нысандарын жариялау туралы талап Қазақстан Ұлттық банкі Кеңесінің қаулысында аталған. Алайда, ондай нысандардың пайдаланушылар үшін маңызы шектеулі сипатта болады жəне оларды топтастырылған қаржылық есеп-қисап ретінде қарастыруға болмайды. Бұл Базель банктік қадағалау жөніндегі комитеті шығарған «Тиімді банктік қадағалаудың негіз қалаушы принциптерінің» 21-ші Принципінің мағынасынан алшақ. Соның салдарынан салымшылар мен басқа несиегерлер банктік топтардың қаржылық жағдайы туралы жеткілікті ақпарат алуға талпынғанда, көптеген қиындықтарға тап болуы мүмкін.

Жаңа «Аудиторлық қызмет туралы» Заң сондай-ақ аудит бойынша  заңнамалық базаға басқа да бірқатар маңызды өзгертулер (негізінен жақсарту жағына) енгізеді. Ондай өзгертулердің қатарына төмендегілер жатады:

• Барлық аудиторлық фирмалардың  аудиторларының кəсіптік бірлестіктердің  біріне міндетті мүшелігі. Заң келешекте  сондай бірнеше бірлестіктің болуын көздейді, алайда қазіргі сəтке қарай тек бір ғана аудиторлар үшін іс жүзінде əрекет ететін кəсіптік бірлестік - ПА бар;

• Жекелеген аудиторлардың  бір аудиторлық фирманың мүшелері (бұрын  жол берілгендей, дербес практикамен  шұғылданатын аудиторлар емес) болуы  туралы талап;

• Аудиторлық фирмаларда кем дегенде үш аудитор жəне ішкі сапаны бақылау жүйесінің болуы  жəне аудиторлық фирманың акцияларының бақылау пакеті аудиторларға тиесілі  болуы туралы талап.

• Кəсіптік бірлестіктер Қаржы министрлігінің бақылауының  астында өз мүшелерінің қызметін қадағалауды жүзеге асыруға өкілеттіктер алуға тиіс.

• Кəсіптік бірлестіктер жеке заңды тұлғаның мəртебесіне  ие болатын Біліктілік комиссиясына (КК) қатысу үшін өзінің мүшелерін бөлуге міндетті болады.

Осы есептеменің авторлары ұсынылатын өзгертулердің көпшілігінің идеяларын қолдауымен қатар, олар сондай-ақ Қазақстанға анағұрлым дамыған елдерді қуып жетуге көмектесуге бағытталған қосымша ұсыныстамалар береді. Шектеулі реформалар Қазақстан өзінің алдына қойған ғаламат мақсаттардан алшақ болады.

Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі –  шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты  екендігін анықтау болып табылады.

ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында мынандай анықтама берілген: «Аудит Қазақстан республикасының  заңынды белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс  және обективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды түлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады»

Көптеген авторлар «шаруашылық-табыстылық көрсеткіштері» деген сөз құрамын  көп келтірген. Бұл түсініктеме  орынды айтылған деуге болады. Себебі, объектісі келісім-шарт негізінде  мазмұн-талабына сәйкес анықталады. Кәсіпорын шаруашылығына толық немесе бір бөліміне жүргізілсе де оған жасаған аудиторлық қорытындыда, кәсіпорынның «шаруашылық-табыстылық көрсеткішімен» байланыстылығы көрсетілмесе, ондай жағдайда аудиттің негізгі мақсаты орындалмағаны. Нақты, әр елдердегі аудит туралы анықтама берген авторалды қарастыратын болсақ, Англия ғалымы Рой Додж өзінің “ стандарттармен және тексеру нормаларымен басшылық ету ” кітабында “аудит – тәуелсіз, дербес тексеру және табыстылық ақпарат туралы өз пікірін айту”, - деп анықтама берген. Басқа бір англиядағы белгілі бухгалтерлік есеп, аудит маманы Роджер Адамс “Аудит негізінде кәсіпкерлік ретінде қызмет көрсету, қоғам үшін өте қажет мәліметтурдің дүрыстығын анықтаумен, кәсіпорынның табыстылық ақпаратын тексеріп, басылымға шыққан міліметтердің шындығын анықтау” – деп анықтама берген.

  Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясынды “Аудит – ол кәсіпорын ақпаратындағы мәліметтердің, пайдаланушылар үшін табыстылық ақпарат көрсеткіштеріндегі мәліметтік күдікті барынша азайту” – деп анықтама береді. Осы аты аталған үш автордын ойын корытындылайтын болсақ, англиялық аудит және есеп маманы Роджер Адамс өз анықтамасында аудиттің мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтынын көосетеді. Бұл ойдың мемлекеттер үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлін өте жоғарыдеп бағалау. Себебі, аудит кәсіпорын шаруашылығының тиянақты дамуына кепілдік беретіні анық. Яғни, кәсіпорындардың тиянақты дамуы қамтамасыз етілген жағдайда ол елдің экономикасы даму жолында болады деген сөз.

  Белгілі, АҚШ-тың аудит теорияасын және аудит жұмысының даму жолына көп еңбек сіңірген профессор Джек Робертсон екі анықтама береді. Оның біреуінде жоғарыда айтылған “мәліметтік күдік” – деген түсініктің мазмұнын бухгалтерлік есеп, аудит түрғысынан қарастыратын болсақ, ол бухгалтерлік есеп жасауда жіберілген қателердің салдарынан мәліметпайдаланушылардың кәсіпкелігіне зиян келтіру әсерін айтады. Яғни, аудитордың міндеті сол “Мәліметтік күдікті” бар мүмкіншілігінше азайтып, кәсіпкерлердің сенімділігін арттыру. Барлық саладағы кәсіпкерлер өздерінің экономикалық мәселелерін шешу барысында басылымға шыққан мәліметтерді күдіксіз падалануына аудит кепілдік беруі қажет. Осы өзінің ойын қорытындылай келе профессор Джек Робертсон аудиттің ең негізгі міндетінің бірі осы деп атап көрсеткен.

 Осындай ойын одан  әрі жалғастыра отырып профессор  “кәсіпкерлік күдік” – деген  түсінік қосады. Бұл түсінікті  кәсіпкершілік шаруашылығандағы  күдіктенушілік, сенімсіздік немесе  кәсіпкерлердің экономикалық даму  жолындағы кауіпптілігі деп түсенугі болады. Оған себеп: инфляцияның күшеюі, салық төлемінің толқымалығы немесе көбеюі, сату процесіндегі бәсекелестіктің күшеюі, жұмысшылардың ереуіл жасауы мен тағы басқа көптеген себептерден болады. Осы аталған себептерден туындайтын “ кәсіпкерлік күдіктің” мөлшерін немесе зияндылығын кәсіпкер есептеп шығарып, өз шаруашылығын жүргезу үшін тиімді шешім қабылдай алады. “Кәсіпкерлік күдік” аудит жұмысына ешқандай әсерін тигізбейді.

  АҚШ-тың аудит мамандары Э:А. Аренс және Дж. К. Лобск өздерінің жазған оқулықтарында мынадай анықтама береді: “Аудит ол процесс, арнайы мамандар арқылы дербес тәуелсіздіқ жолымен кәсіпорын шаруашылық операцияларының дұрыстығына тексеру жүргізіп, сол мәліметтер белгіленген нормативтік үлгіге сай екенін анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру”. Шетел мамандарының аудит мазмұнына берген анықтамаларын қорытындылайтын болсақ, осы сонғы анықтама басқаларына карағанда біздің ойымызша аудитті толық қарастырған сияқты

 К.Ш. Дюсембаев аудит  мазмұны туралы мынадай анықтама береді: “аудит – дербес сараптау және қаржы есебімен қоса шаруашылық субъектілерінің барлық жағын қамтитын мәліметтерге экономикалық талдау жасайды, ішкі бақылау жұмысын тексеріп, бухгалтерлік есептің заңдылығын және нормативтік құжаттар талабына сәйкестігін анықтап, тапсырушылар талабына жауап ретінде түсініктеме қызметін атқару ” – деген. Автордың ойынша осы анықтамада аудит эволюциясы ескерілген, екіншіден – тәуелсіз дербестігі көрсетілген, үшіншіден – аудит процесіндегі талдаудың алатын орны ерекше делінген. Себебі, талдау арқылы кәсіпорынның қатшылық жағдайы анықталып, даму жолына сәйкес ұсыныстар берледі, төртіншіден – аудиттің консалтингтік қызмет көрсету жағы айтылған.

  Біздің ойымызша, « аудит дегеніміз – дербес, тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкер ретінде келісім-шарт бойынша тапсырушылардың шаруашылық-табыстылық есебін, бухгалтерлік есеп көрсеткіщтерінтексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудиторлық қорытынды жасау және әртүрлі түсініктеме қызметін көрсету» - деп ойлаймыз. Себебі, аудит жұмысының көлемі – объектісі, шаруашылық субъектінің қалауында толық немесе бір бөлімін аудиттік тексеруді тапсыру тапсырушының еркінде. Екіншіден, қандай есебі болмасын оның мәлеметтерінің дұрыстығы, қатесіздігі тек қана бухгалтерлік есеп көрсеткіштері арқылы анықталады. Үшіншіден, аудиттің негізгі мақсаты – аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапынан төлем жасап, аудит жасатудағы дірден-бір мақсаты – аудит қорытындысын алу. Себібі, тек аудит қорытындысын алған шаруашылық субъектілерінің есебі басылымға шығады. Яғни, ол шаруашылық жүргізуіне кепілдік алады деген сөз. Барлық сыбайластарымен кедергісіз қарым-қатынаста болады.

  Аудиттің мазмұнын анықтамалар арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі түсінікті болған сияқты. Сонымен қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі терендеу қарастыру мақсатымен бізмына үш бұрыш үлгіссімен беруді ойластырдық .

Екіншіден, «аудит жұмысы»  үлкен мемлекеттік қызмет атқарады. Олай дейтін себебіміз, аудит тексеруі барысында кәсіпорынның табыс-пайда сомасы салық нақты анықтамадан қанша сома салық төлеу керек екенін, “салық есебінің” дұрыс жүргізілгенін аудиторлық тексереу арқылы анықтайды. Қандай бір елде болмасын үлкен экономикалык мәселе ол – салықтың тиісі көлемде жинау және де нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкестігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезде шаруашылықсубъектілері өз тарапынан “салық есебін” жүргізуге мәжбүр, оған қоса тек қана “салық есебіне” аудиттік тексеру жүргізіп, аудиторлық қорытынды алуға мәжбүр. Ондай жасамаған жағдайда салық инспекциясы қатал жаза қолданып, субъектілер айып төлейді.