Банк қызметінің аудиті, оны жетілдіру жолдары

   «БТА банк» АҚ-ның корпоративтік мәдениеті – қызмет сатысы бойынша ары қарай өсуге жол ашады, жетістікке жетуге талпынушыларға мүмкіндік береді.  Мұнда ұйым ішінде өскен адамдар шеттен келгендермен салыстырғанда екі есе тиімдірек әрі табысты қызмет етеді деген тұжырымды ұстанады.

   «БТА банк” АҚ тиімді даму мақсатында Қазақстандағы кәсіпорындарға оптималды қызметтерді ұсыну үшін және өсіп келе жатқан экономиканың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өзінің желілерін кеңітуді жалғастыруда. Банктің алға қойған басты мақсаты Қазақстан Республикасының сатылы дамуында маңызды роль ойнайтын қаржылық  ұйым ретінде танылу болып табылады.  Банктің қызметінің аса күшті жақтарының бірі - әрқашанда Банктің қарамағында болатын қазақстандық нарық туралы білімі мен  шетелдік банктердің тәжірибесін оптималды келістіру. Мұндай тепе – теңдік республикадағы барлық экономикалық өзгерістерге оперативті түрде араласуға мүмкіндік береді және сонымен қатар, шетелдік акционерлер көмегімен тұтынушыларға батыстық деңгейде қызмет көрсетуге мүмкіндік береді.

Қазіргі кезде аудиторлық бизнестегі қатаң бәсекелестік этикалық принциптер мен кәсіби стандарттардың ара қатынасы бақылау мен ревизиялардың сапалы өтуіне экономикалық тұрғыда әсер етеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өздеріне басқа мекемелерден тәуелсіз аудиторды таңдай алады, өз кезегінде мемлекет бюджет қаражатын жұмсамай-ақ, бухгалтерлік есеп берудің анықтығын, яғни салық салудың дұрыс жүргізілуін бақылауды қамтамасыз етеді.

Нарықтық қатынастардың  алға қарай дамуы, меншік түрлерінің көптігі, шаруашылық жүргізуші субъектілерінің  толық дербестігі, ведомстволық қадағалаудың қысқаруы мен аудиторлық бақылаудың қолдану салаларының кеңеюіне алып келеді. Бұл тек тиімді, сапалы және өз уақытында жүргізіліп отырған тексерулерге ғана байланысты емес, сонымен қатар зерттеліп отырған объектінің қызметін жақсартуға бағытталған нақты кепілдемелер жасау дайындығына да байланысты. Кез келген қызмет жасаудың жаңа саласы сияқты басқарушылық аудит те концептуалдық негіздер, методикалық және ұйымдастырушылық нысандарды қажет етеді. Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметтің жетілдіруіне Ант берген бухгалтерлердің американ институты (AICPA), Өкілетті қоғамдық бухгалтерлердің ассоциациясы (ААРА), Аудиторлық тәжірибе бойынша кеңес (АРС), Шотландияның ант берген бухгалтерлер институты (ІСАS) сияқты халықаралық мамандандырылған ұйымдар өз көмегін тигізуде.

Сонымен бірге басқарушылық аудит пен басқа да сыртқы бақылау  нысандары кәсіпорын иелері атқаратын  тікелей, яғни, ішкі немесе шаруашылық ішіндегі бақылауды ұйымдастыру  шараларын, т.б. міндеттерді ығыстырмау керек. Ішкі аудиторлар ішкі есеп беру бақылауын, сыртқы аудиторлар сол сияқты сыртқы қаржылық есеп беру бақылауын қамтамасыз етеді. Ішкі аудиторлардың кәсіби әлемінде жалпыға танымал лидерлер- Ішкі аудиторлар институты (ІІА) болып табылады, оның 100-ден аса елдерде қызмет жасайтын он мыңға жуық мүшесі бар.

Нарық экономикасы шарттарына сәйкес, шаруашылық қызмет ақша өлшеуішін, яғни, қаржылық критерий қолданумен қорытылады. Сондықтан да экономикалық бақылау жүйесінде қаржылық бақылау қалыптасты. Бұл бақылаудың мазмұнына макро-микроэкономика саласындағы өндірістік қатынастармен өндірістік күштер кіреді.

Макроэкономика саласында  мемлекеттік қаржылы-экономикалық бақылауды Президент немесе Парламент  қарамағындағы Шоттық палата жүзеге асырады. Оның объектілері болып –мемлекеттік бюджет, мемлекеттік атқару және сот билігі жоғарғы органдардың сметалары, ірі ауқымды бағдарламалардағы шетел валюталық кредиттері мен инвестициялары, т.б.

Қаржы шаруашылық бақылаудың мақсаты- шаруашылық құрылымдардың  тиімді қызмет етуі мен жоғарғы қаржылық нәтижелерге жетуіне, сондай-ақ қаржылы, материалдық, еңбек ресурстарының рационалды қалыптасуы мен қолдануына мүмкіндік туғызу.

 ТМД елдері аймағында тәуелсіз аудит институтын құрудың төртінші әрекеті жемісті болды. Белоруссияда, Қазақстанда, Ресейде, Өзбекстанда, Украина мен т.б. елдерде аудиторлық қызметті реттеу туралы нормативтік-құқықтық актілері қабылданды.

Халықаралық тәжірибеге назар аударатын болсақ, аудитордың қызметі арнайы екі нормативтік-құқықтық топтарға бағынады:

 - мемлекеттің заңды актілеріне, ең алдымен аудиторлық қызмет туралы заңға;

- аудиторлық стандарттар  мен этикалық нормаларға.

Дамыған елдерде аудиторлық бақылау сыртқы қаржылық бақылаудың алдыңғы нысаны болып таьылады, өйткені  әр түрлі салалар арасындағы трансұлттық  концерндер, ассоциациялар, акционерлік қоғамдар, бірлескен ұйымдар, коммерциялық банктер, сақтандырушы компаниялар, кооперативтер, жеке және қоғамдық ұйымдар үшін ведомстволық бақылау өте тиімсіз.

 Нарық экономикасы дамыған елдерде қаржылық бақылау органдарының ұйымдастырылушылық құрылысында мынадай схема қолданылады:

1) мемлекеттік қаржылық  бақылаудың жоғарғы органы парламент  немесе президентке бағынатын  –Шоттық палата немесе Бас  аудитор аппараты. Бұл органға  мемлекеттік бюджеттің шығыс  бөлімін жалпы бақылау жүктелген. 

2) Мемлекеттік кіріс бөлімін қадағалайтын, үкімет немесе министрлікке бағынатын- салық ведомствосы;

3) Бюджет арқылы қаржыландырылатын  министрліктер мен ведомстволардағы  соған сәйкес министрге немесе  ведомство басшысына бағынатын  бақылау- ревизиялық бөлімшелер. Бұл бөлімшелерге бюджеттік,арнайы, басқа да қорлардың дұрыс жұмсалуының нақты бақылауы жүктелген;

4) Есеп беру мәліметтерін, баланстардың анықтығын, жүргізілетін  операциялардың заңдылығын тексерумен  айналысатын және кеңестік қызмет  мемлекеттік жеке және қоғамдық құрылымдардың ұйымдарға жүктелген жауапкершілігін көрсетуді келісімшарт арқылы жүзеге асыратын тәелсіз аудиторлық бақылау.

Аудиторлықтан басқа  да сыртқы бақылау мен басқа нысандар ведомстволық пен ішкі шаруашылық бақылау  түрлерін төмендетпеуі және кері әсер етпеуі қажет.

Нарық экономикасының дамуымен кәсіби басқарушылық аудит пен қоғамдық бақылаудың мәні демократиялық және тәуелсіз сипатқа ие болып өсе  береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТІК АУДИТТІ ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Шетелдік банктердегі аудиттің ерекшеліктерін Қазақстандағы банк жүйесіне енгізу

 

Әр елдің банк жүйесі көптеген банктер құру және әлемдік тәжірибе мен жасайтын операцияларының ауқымын кеңейту арқылы дамиды.

   Соңғы жылдары  халықаралық банктік істегі ең қарқынды алға басу – бұл жапондық банктердің таңқаларлық жетістіктері.  Дүниежүзілік ең ірі отыз банктердің жартысынан көбін осы елдің банктері алады. Токиодағы “Дан – Иси кэньо” банкі дүние жүзіндегі банктік және қаржылық қызметтер ұсынатын ең үлкен фирма болып табылады. Оның активтерінің сомасы  АҚШ – тың ең ірі банкінікінен үштен бірге артық.

   Мұндай жетістікке  жетуге әсер еткен факторлардың  бірі, ол дүние жүзіндегі тұтынушылар  жапондық тауарлардың сапасының  жоғарылығын бағалағаннан кейі  Жапония ала бастаған төлем балансының үлкен активтік сальдосы болып табылады. Өз алдына бұл төлем балансының сальдосының артуы жапондық иенның  АҚШ долларына, британдық фунтқа және басқа да конверттелетін жетекші валюталарға  шаққандағы бағамының артуына әкелді. Осылайша, иена мен иендегі активтердің халықаралық инвесторлардың қызығушылығын арттырып құнның сақтау құралына айналдырды.

   Сонымен қатар,  жапондық банктердің капиталының  құны басқа халықаралық банктердікінен  бірқатар төмен болды. Ғалымдардың  зерттеулері бойынша 90–жылдардың басында Канада, Ұлыбритания және АҚШ – тағы ірі банктердің меншікті капиталының құны ең жоғары (орташа 10 пайыз) болды, бұл болса олардың үлкен корпорациялардың қаражатын тартудағы бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Бұл әсіресе іскер компанияларға қарыз беру, своптар және т.б. сияқты таза пайдасы аз қызметтер түріне қатысты, себебі ондай жағдайда капитал құны жоғары  банктердің бағаларын бұзуға болады. Германия мен Швейцарияның банктерінің жеке капиталының құнының көлемі 5–тен 7 пайызға дейін болғанда, жапондық банктердің бұл көрсеткіші 3 пайызды құрды. Осылайша, жапондық, германдық және швейцарлық банктер негізінен американдық, канадалық және британдық банктердің есебінен нарықтық үлесін алды. Ғалымдар халықаралық банктердің капиталдары құнының әртүрлі болуы, әр елдегі отбасылардың жинақтары, экономикасының тұрақтылығы мен оның дамуы темпының тербелісімен түсіндіреді. Мысалы, Жапония, Германия мен Швейцарияда отбасылық жинақтардық нормасы дүние жүзі бойынша ең жоғары, олардың экономикалық өсуі Канада, Ұлыбритания және АҚШ – қа қарағанда жылдам әрі тұрақты болды.

   Жапон банктерінің  мұндай биіктерге жетуінің алғышарты  жапондық аудиттің жетістіктері  екені белгілі. Қазіргі Жапониядағы  басқаруды американдық менеджеризм  мен жапондық традиционализмнің қоспасы деп түсіну қажет. Жапондықтар өздерін американдықтардың шәкірті ретінде есептей отырып, аудиттің барлық белгілі тұжырымдамаларын мұқият зерттеді әрі өзіне сай етіп құра білді.

   Қазіргі кезде  басқару саласындағы жапондық  тәжірибеге американдықтар көбірек көңіл бөле бастады, атап айтқанда, мұның өзі Массачусетск технологиялық институнда зерттелуде.

   Жапонияда істі, өндірісті және басқаруды ұйымдастырудың  жоғары деңгейі кімді болса  да қайран қалдырады. Жапония  – өндірістік қатынасты, сонымен қоса басқару сипатын айқындайтын монополистік капитализм мемлекеті. Франциямен және Голландиямен қоса, Жапония экономиканы жобалайтын капиталистік мемлекеттердің бірі. Талдаудың нәтижелері көрсеткендей қазіргі жапондық басқару жүйесі едәуір икемді, әрі тиімді механизм, оның өзі соғыстан кейінгі кезеңде, қазіргі ірі ауқымды өндірісті дамыту жағдайында қалыптасты. Бұл механизм үнемі жетілдірілу үстінде.

   Қазіргі кезде  менеджерлер мәртебесі ерекше  артты, менеджердің жеке басының  жетістіктеріне, олардың белсенділігіне, батылдылығына, күнделікті істегі творчестволық қабілетіне, қырағылығына, алдағыны ойлай білетіндігіне т.б. жоғары талап қойыла бастады.

   Сонымен қатар,  Жапонияда менеджерлер тобын  жинақтау тәжірибесі көп жағдайда  ұлттық сипатының ерекшеліктеріне негізделген, мұнда топтық психология басты рөл атқарады. Жапондықтар адамдар арсындағы салқын көзқарасқа қатты күйзеледі. Сол себептен менеджерлердің арасында “ГАКУБАУХ” деген кландар болады, яғни белгілі бір университетті бітірген кландар.

   Нағыз жапондық фирма  пирамида түрінде ұйымдастырылған: жоғары әкімшілік (кэйэйся); орта басқару буыны (канрися), бұған бөлімше меңгерушісі “буте” жатады; әрі қарай – басқармадағы қарапайым жұмыскерлер (иппансия). Синетиза жүйесінің талабына сәйкес университетті бітірушілер фирмаға жұмысқа орналасқаннан кейін жеті жылдан соң, яғни отыз жасқа толған кезде секция бөлімшесіне басшылық ете алады. Қырық жасында оған секция меңгерушісіне, елу жасында – бөлімше меңгерушісіне және одан әрі қарай директорлық қызметіне дейін жоғарылай алады.

   Менеджерлер неғұрлым  тәуелсіз болса, ол соғұрлым  еркін әрекет етеді, оған балама  шешімдерді таңдауға неғұрлым  көп мүмкіндік берсе, онда өндірісті  ғылыми ұйымдастыру теоретиктерінің  пікірінше, қоршаған ортадағы  қолайсыз жағдайларға ол соғұрлым көңіл бөледі. Мұндай көзқарас Жапониядағы басқарудың ерекше стилін көрсетеді.

   Жапония өз  экономикасын басқарудың бірегей  жүйесі арқасында дамытты. Басқарудың  табанды принциптері нәтижесінде  көздеген мақсатына жетіп отырды. Жапон қоғамын футурологтар қоғамы (топтағы адамдар қанағаттанғанда, жеке адамдар да қанағаттандым деп есептейді) деп атайды.

   Жапондық аудиттің  ерекшеліктері қызметшілерді басқару.  Жапонияда сол жапондықтардан  өздері айтпақшы бір-ақ байлық  бар – ол адамдар. Тек соларға  ғана сүйеніп, елдің билеуші топтары “кедергілер жарысында” жеңіске жете алады.

   Басқарудың жапондық  стилі – бірегей. Ол стильге  тән нәрсе – басқарудың Коноске  Мацусити принципі. Оның ең бастысы  – қызметкерлерді басқара білу  принципі.

   Жапонияда тек  Мацусити ғана экономикалық механизмнің түйінді элемент ертінде адамдармен қарым – қатынас жасаудың барлық нәзік жақтарын терең, жан – жақты зерттеу қажеттігін мойындады. Бірақ мұнда басқаруды бақылаудың сенімді, жолға қойылған жүйесі қалыптасқан.

   Мацусити идеясы бойынша жапондық басқару жүйесінің үш түрі қалыптасқан: адам – қаржы – технология. Технология тәуелділік жағдайда, ал бірінші орында – қызметкерлер.

   Басқарудың  Мацусити  стилі былайша сипатталады:

• бұл танысудың белсенділіг (фирмалардың барлық бөлімшелеріндегі істің жайы, ондағы барлық қызметтің жұмыс істеуі);
• фирма жұмыскерлерінің кәсіптік шеберлігін үнемі жетілдіруіне күш салу;
• инициативаны батыл көтермелеу;
• болатын шешімдердің таңдаулысын іздестіру<span class="d