Түркия Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасқа

Елдің қазіргі экономикалық жағдайы жеткілікті түрде күрделі болды. Саяси жағдайы отставкаға кеткен үкіметте үш экономикалық пакет қабылдануындағы негізгі мақсатына жете алмады:дағдарыс деңгейін төмендетуге мемлекет бюджетінің тапшылығын тану, сауда байланысының және тағы басқа елдегі ішкі саяси тұрақсыздық және ішкі қарыз ел экономикалық ситуациясында өнудің  бір жолын жоққа шығарды39.

«1997 жылдың мамыр айында жаңа коалицияндық өкімет құрылды. Оның басында Отандық партия лидері М.Иылмаз жаңа кабинет көңілі негізінен кеткен үкіметтің әрекеті арқасында экономикасы құлдырады».

Түркияда экономикалық проблемалардың  шешуші жақсы мамандар қажеттілігі туындады.Себебі бюджет жетіспеушілігі мен дағдарыстан шығару қажеттілігі және әлеуметтік саясатты қайта қарату керек еді, үздіксіз сегіз жылдық білім беру қолға алынды. Бұл үлкен қаржы шығындарын әкеледі. Ал, бұған бюджет қоры дайын емес, экономикалық дамудың түрік басшылығы үшін МЭО активизациясы болып қала беретін тек шет елдермен ғана емес, сондай-ақ интеграциялық дамудың процестері экономикалық структуралары саласында ішкі сауда, шетел инвестициясын тарту және т.б.

Түркиямен екі жақты байланыстардың артуымен бірге Қазақстанның сырқы саудасының үлкен бір бөлімінің ТМД мемлекеттерімен, әсіресе Ресеймен істеп жатыр. Сонымен қатар Қазақстан сыртқы сауда жайында Түркияняң орны өте аз. «Бұл жағдайды таблицадан көре аласыздар».

«1996 жылы Түркия мен Қазақстан арасында сауда айналымы 360 млн.долларға жетті».

Түркия Қазақстанның негізгі саудадағы әріптесі болып табылады. «1997 жылдың алты ай ішінде екі елдің тауар айналымының көлемі 119,11 млн. Долларды құрады, экспорт-42,5 млн. , ал импорт-76,61 млн. Қазақстан Түркиямен тауар айналымы бойынша ТМД елдерінің арасынан Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орынды иеленді».

Ерсүңгір мырзаның таблицасының көрсетуі бойынша 1998 жылы Қазақстанның Түркиямен сыртқы сауда байланысы өте төмен: «1998 ж.Қазақстанның Түркияға экспорты-94,3%, импорт-202,4%, айырым-108,1%».

Негізінде Қазақстанның Түркияға экспорт структурасы, шикізат бағытындағы, ауыстыру импорттың негізгі статьялары болып жеңіл және тағам өндірісі тауарлары, көлік құралы, өндіріс айналымында, байланыс және коммуникация құралы. Түрік тауарларының елеулі көлемде тігіндік сауда каналдар өндіріле түсуде.

«Екі ел арасында 2000 ж сауда айналымы 400 млн. АҚШ долларды құрап отыр. Енді екі елдің басшылары сауда қатынасын 1 млрд. Долларға жеткізу туралы жоспарланып жатыр».

Қазақстан мен Түркия Республикасының арасында тронспорт пен коммуникация саласының дамуы.

Қазақстан өз тәуелсіздігін алған соң тұңғыш рет шетелге әуе қатынасын бастамасы 1992 жылы Түркия Республикасымен болды. «Екі елдің әуе компаниялары екі жақты Алматы-Стамбул рейстері болды» .

Автомобиль траспорты- бұл негізінен мемлекет арасындағы жүк саудасын тасымалдау түрі. 1994 жылы көлікпен тасымалдау шешуші системаны екі жақты бланкаларды-ал алмастыру негізінде бірдей рұқсат етілді. Түркия қазіргі кезде ТМД елдерімен негізгі әріптестік формасы болып: ішкі сауда экспорттық дайын өніммен импорттық шиніні бағыттау (мұнай, газ, көмір, қара темірмен басқа да темірлері т.б.) Түркия үшін міндетті түрде аймақтық және аймақ аралық экономикалық және қаржы блоктарын интеграцияның тереңдету процесі. Мұндай экономикалық әріптестік ұйым Халықаралық реконструкция және даму банкі Ислам даму банкі және басқалар. Айрықша бағыттағы аймақтық интеграция Түркияның ЕҚ қатарына енуі мүмкін: 1996 жылы осы топпен кеден одағына кіруі.

«Бұл ірі Жапон және Оңтүстік Корея капиталындағы (Сони, Тойота, Хюндай, Кия) ірі басшылардың қызығушылығы Түркияға инвестиция беріп, болашақта ЕҚ саудаларына салықсыз өз тауарларын шығару жолын әріптестері Құрама штаттар және басқа да ірі елдер көмек беруде»

Қазақстан Республикасының бауырлас Түркия мен түрлі салалардағы өз ара ынтымақтастығы тәрменді түрдедамытуүстінде.Екі елдің басшылары арасында жүйелі түрде болып тұратын жоғары деңгейдегі байланыстар екі жақты саяси, сауда экономикалық және мәдени гуманитарлық қарым-қатынастарға қосымша серпін беретін сөзсіз. Елдің қазіргі экономикалық жағдайы жеткілікті түрде күрделі болды.40

 Саяси  жағдайы отставкаға кеткен үкіметте  үш экономикалық пакет қабылдануындағы  негізгі мақсатына жете алмады:дағдарыс  деңгейін төмендетуге мемлекет  бюджетінің тапшылығын тану, сауда  байланысының және тағы басқа  елдегі ішкі саяси тұрақсыздық  және ішкі қарыз ел экономикалық  ситуациясында өнудің  бір жолын  жоққа шығарды.

«1997 жылдың мамыр айында жаңа коалицияндық өкімет құрылды. Оның басында Отандық партия лидері М.Иылмаз жаңа кабинет көңілі негізінен кеткен үкіметтің әрекеті арқасында экономикасы құлдырады».

Түркияда экономикалық проблемалардың  шешуші жақсы мамандар қажеттілігі туындады.Себебі бюджет жетіспеушілігі мен дағдарыстан шығару қажеттілігі және әлеуметтік саясатты қайта қарату керек еді, үздіксіз сегіз жылдық білім беру қолға алынды. Бұл үлкен қаржы шығындарын әкеледі. Ал, бұған бюджет қоры дайын емес, экономикалық дамудың түрік басшылығы үшін МЭО активизациясы болып қала беретін тек шет елдермен ғана емес, сондай-ақ интеграциялық дамудың процестері экономикалық структуралары саласында ішкі сауда, шетел инвестициясын тарту және т.б.41

Түркиямен екі жақты байланыстардың артуымен бірге Қазақстанның сырқы саудасының үлкен бір бөлімінің ТМД мемлекеттерімен, әсіресе Ресеймен істеп жатыр. Сонымен қатар Қазақстан сыртқы сауда жайында Түркияняң орны өте аз. «Бұл жағдайды таблицадан көре аласыздар».

«1996 жылы Түркия мен Қазақстан арасында сауда айналымы 360 млн.долларға жетті».

Түркия Қазақстанның негізгі саудадағы әріптесі болып табылады. «1997 жылдың алты ай ішінде екі елдің тауар айналымының көлемі 119,11 млн. Долларды құрады, экспорт-42,5 млн. , ал импорт-76,61 млн. Қазақстан Түркиямен тауар айналымы бойынша ТМД елдерінің арасынан Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орынды иеленді».

Ерсүңгір мырзаның таблицасының көрсетуі бойынша 1998 жылы Қазақстанның Түркиямен сыртқы сауда байланысы өте төмен: «1998 ж.Қазақстанның Түркияға экспорты-94,3%, импорт-202,4%, айырым-108,1%».

Негізінде Қазақстанның Түркияға экспорт структурасы, шикізат бағытындағы, ауыстыру импорттың негізгі статьялары болып жеңіл және тағам өндірісі тауарлары, көлік құралы, өндіріс айналымында, байланыс және коммуникация құралы. Түрік тауарларының елеулі көлемде тігіндік сауда каналдар өндіріле түсуде.

«Екі ел арасында 2000 ж сауда айналымы 400 млн. АҚШ долларды құрап отыр. Енді екі елдің басшылары сауда қатынасын 1 млрд. Долларға жеткізу туралы жоспарланып жатыр».

Қазақстан мен Түркия Республикасының арасында тронспорт пен коммуникация саласының дамуы. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, 1992 жылдан бастап Түркия мен Қазақстанның сауда байланыстары кең қанат жайып, артып келеді.

Түркияның Қазақстанға байланысты бағдарламасы бойынша экспорт толығымен өндірістік аймақтарға, импорт болса Қазақстан экономикасын көтеруге бағытталған. Қазақстан Түркияға тері, цинк, мыс, темір, пластика және анорганикалық химия өнімдерін шикізат күйінде сатуда. Ал «Түркияның Қазақстанға деген экспортында бәсекелестік әдеттегідей басымдылыққа ие болған тамақ өнімдері, тоқымашылық, былғарыдан жасалған киімдер, құрылыс заттары, темір-болат сияқты өнімдерімен басқада шығынт өндіріс құрылғылары орын алып жатыр»

1995 жылы 13 маусымда Түркия Республикасының  президенті Сүлеймен Демирел  Алматыға ресми сапарамен келді.

Н.Назарбаев пен С.Демирел екеуі екі елдің арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастыққа қол қойылды. Президенттердің кездесуінен кейін өткізілген екі мемлекет делегацияларының кеңейтілген құрамындағы келіссөзінде Н.Назарбаев: «Қазір Қазақстанда Түркияның 269 фирмасы белсенді түрде жұмыс асыруда. Егер 1992 жылы жалпы тауар айналымы 20 млн. АҚШ долларын құраса, ал, 1995 жылы тауар айналымы 160 млн АҚШ долларға дейін көтерілді. Жалпы соммасы 1 млрд. Долларға жуық болатын бірлескен 34 жоба бойынша жұмыстар жүзеге асырылуда деп мәлімдеуде»

«1997 жылдары статистика түріктер жағынан бәсекелестікті айтады. Соңғы кездегі байланыстар Қазақтар мен бланктар саны өсті немесе системаны өзгертті. Жолаушыларға арналған вагондарды құрастыру жөнінде тенден өткізу туралы сұрауы тұрды және Қазақстанда тепловоз паркін құру қарастырады Американ және Жапон компаниясы қарастырушы, Түркиядан «Повасаш» және «Тулалсае» компаниясы қатысуда»42

«1995 жылы Қазақстан мен Түркия республикасының арасында ынтымақтастыққа қол қою рәсімінде Түркия президенті С.Демирел Қазақстан коммуникация мен көлік саласындағы қарым-қатынастарды ең маңыздылары ретінде айқындады. Болашағы зор байланыста деп көне Жібек жолы негізінде қалпына келтірмек болып отырған байланыс көзінің бір бөлігі ретіндегі Иран арқылы Түркияға теміржол төсеу жобасын, сондай-ақ Еділ-Дон каналын пайдалана отырып су жолдары арқылы қатынас жасауды жолға қоюды және Кавказ арқылы автомобиль тасымалдарын атауға болады, деп есептейді С.Демирел»43

Қазақстан байланыс саласында Түркияның «Telsini», «Turkcell» фирмаларының Қазақстанға жасаған инивиститциясы арқылы дүниенің кез-келген фирмаларының нүктесімен байланысуға болады. Халықаралық әдебиетте GSM аталатын бұл жүйе Қазақстанға да мықтап орнықты. «Turkcell»-ді, салтанатты түрде ашқан ел Президенті Н.Назарбаев таяп қалған ХХІ ғасырға өлкесінің техникалық салада нақты адамдармен енуін зор мақтаныш тұтты. Қазақстанда байланыс облыстарында түрік фирмаларының қатысуымен Павлодарда жеке қолдануға АТС берілді. Сонымен қатар телефон станцияландыру жүргізілуде.

Повладар-«Весиет», Оралда-«Комтел», Семейде-«Хесбанламыс» жұмыс істейді.

Қазақстан жерінде Түркия кәсіпкерлері мұнай мен газ саласында өздерінің ерекше орындары бар. 1994 жылы көктемде Анкарада Қазақстан Республикасының Түркия Қазақстан мұнайын өндіру, тазарту, тасымалдау және саласындағы ынтымақтастық туралы келісім жасасты. Құжатқа премьер-министрдің орынбасары Сыздық Әбішев пен Түркия энергетика және табиғи ресурстар министрі Висель Атасой қол қойды.

Келісімге сәйкес бірлескен Қазақстан Түркия фирмасы 1994 жылы тамыз-қыркүйек айларында Республиканың батыс бөлігіндегі кен орындарында жұмыс істеуге келіседі. Мұнда 4 млрд. Барель мұнай мен 387 млрд. текше метр табиғи газ бар. Түрік жағы 36 жыл ішінде 2,16 млрд. Барель мұнай мен 208,9 млрд. доллар құрайды.44

Келісімге қол қою рәсімінде сөйлеген сөзінде С.Әбішев: «Қазақстан үкіметі Анкараның мұнайды қара теңіз бұғаздарыарқылы тасуға байланысты мазасыздық танытуына түсіністікпен қарайтындығын атап өтті. С.Әбішев осы проблеманың шешімі мүдделі жартардың қатысуымен табылатындығына сенім білдірді»

С.Әбішев Қазақстан мен Түркия арасында елуге жуық келісім жасалғандығын және олардың көпшілігі жүзеге асырылу сатысында екендігін атап көрсетті. Қазақстан мен Түркия банк саласында да ынтымақтастығын жандандыруда. Қазіргі кезде Қазақстанда «Зераат Банк» (KZL Bank-Kazakhstan Ziraat International Bank), «Эмлаж Банк», «Иш Банк» (бірлескен TKI-Bank-Turkish-Kazakhstan International Bank ) «Демир Банк» сынды банктер жұмыс істейді. 1992 жылы Түркия Эксимбанк арқылы серіктестікті кеңейтуде маңызы Надам несие жолы 200 миллион доллар мөлшерінде алынды.(Соның ішінде-55,7 млн тауар бөлігі, инвестиция -14,4 млн доллар).

Несиенің қалған бөлігі қолдану сұрағы іс жүзінде Алматыдағы Анкара өтелісі, және балалар реабилитациялық орталық, құрылыс орындарына жабық болуы мүмкін. «Түркия инвестиция салу және алыс-беріс көлемі жөнінен 3-ші орында келеді. Бір ғана оңды мысал: Түркістандағы халықаралық Қазақ-түрік университетіне Түркия 61 млн доллар ақша жұмсаған. Астанадағы және еліміздің басқа да қалаларындағы көптеген құрылыстарды түрік компаниялары жүргізуде пайдалануға берілген нысандар қаншама».

«Түркия мемлекеті Қазақстанға 2000 жылдың ішінде 1,5 млрд доллар инвестиция берді»

Жаңа авиарейстердің ашылуы да бауырлас елдердің арасын жақындата түсетін туыстық пен достық көпірлері іспеттес ынтымақтастықты нығайтуға, экономикалық ықпалдастықты күшейтуге қызмет етері анық. Қазіргі таңда Қазақстан тарапы Қазақстан мен Түркия арасында 14 рейсті, ал түрік тарапы 12 рейсті орындайды. 2011 жылғы қыркүйектен бастап, «СКАТ» авиакомпаниясы Шымкент – Ыстамбұл – Шымкент бағыты бойынша аптасына 1 рет жиілікпен тұрақты рейсті орындауды бастады. Сондай-ақ Қазақстан тарапы түркиялық «Pegasus Airlines» авиакомпаниясына Ыстамбұлдың Сабиха Гөкчен әуежайынан Алматы бағыты бойынша аптасына 2 рет жиілікпен тұрақты рейстерді орындау үшін рұқсатын берді.45

Экономикалық саладағы әлеуетімізді кеңінен қолдану және тереңдету керек деген пікірдемін. Түрік өнеркәсібінің және тұтасымен алғанда экономикасын дамыту локомотиві болып табылатын ұйымдастырылған өнеркәсіптік аймақтарды құруда Түркия орасан зор оң тәжірибе жинақтаған. Қазақстанда түрік капиталының қатысуымен алғашқы бірлескен индустриялық аймақ ашу жөніндегі тараптардың өзара мүдделілігі ынтымақтастықтың көкжиегін кеңейтуде. Бұл аймақ түрік бизнесінің қазақстандық рынокқа жүйелі түрде кіруіне мүмкіндік береді және біздің еліміздің қолайлы инвестициялық ахуалын жақсартуға қызмет ететін болады.

Әскери және әскери-техникалық ынтымақтастық қазіргі кезде Қазақстан мен Түркияның екіжақты қатынастарында барынша белсенді дамып келе жатқан бағыт болып саналады. Бірлескен кәсіпорын ашу туралы келісімге сәйкес Алматыда оптикалық аспаптар жасау зауытының құрылысы басталды, оның осы жылы аяқталуы жоспарлануда.