Сабыр Рақымовтың жастық шағы

«Большевиктер ең соңғы солдаты, ең соңғы патроны қалғанша шайқасады. Большевиктік қарсыласудың күші адамның немесе қару-жарақтың көптігіне байланысты емес. Өзге қарсылас 1941 жылғы шайқастарға төтеп бере алмас еді» [22,15]

Рақымовтың  дивизиясы 20 тамыздан бастап Солтүстік  Кавказ майданының 47-ші армиясы құрамында  соғысып, айдың аяғына қарай жаудың алға жылжуын тоқтатты. Әрі қарай 395-ші атқыштар дивизиясы гитлершілерді  Кубань, Тамань аймағынан қуып, Краснодар мен Новороссийскіні азат етуге қатысты.

Неміс әскері басшылығы Қара теңіздің солтүстік  жағалауы мен Қырым түбегін өз қолдарында ұстап қалуға көп күш  жұмсады. Фашистер бұл аймақта ұзындығы 113 км, ені 25 км болатын қуатты әскери бекіністер тұрғызған.

Ол  «Көгілдір шеп» деген атауға ие болған Тамань қорғаныс шебі еді [23].

Тамань  түбегіне барар жолдағы қорғаныс шебін нығайтуды фашистер осы  аймақты басып алған кезден бастап-ақ қолға алды. Елді мекендер мен бекіністерге орналасқан тірек нүктелері жау  қорғанысының негізін қалады. Кеңес  десантынан қауіптенген жау Новороссийскінің солтүстік-батысындағы Қара теңіз  жағалауын да бекіністермен күшейтуге  үлкен көңіл бөлді. Герман әскери командованиесінде өткен кеңесте  бұл портты ұстап тұрудың маңызы туралы «Тұрік халықтарына саяси  ықпал етумен бірге орыс Қара теңіз  флотын Қырымға жолатпау үшін» деп  ерекше атап көрсетілді. Міне, сондықтан  да Тамань жарты аралы Қырымды  орыс теңіз флотынан ажыратып тұратын  геосаяси манызды аудан болды. Ал Қырым түбегінде Вермахттың үлкен  резервтік әскерлері шоғырланған  еді [24,7].

Таманьдағы  жау қорғанысының осы ерекшеліктерін есепке ала отырып, кеңес әскерлерінің басшылығы 18-ші армияның күшімен құрлықтан  және теңізден соққы беру керек деп  шешті. Шайқас қарсаңында жауынгерлер  арасында үлкен саяси-тәрбие жұмыстары  жүргізіліп, алдағы операцияның маңызы түсіндірілді.

18-ші  армияның әскери кеңесінің жауынгерлерге  арналған үндеуінде былай делінді:  «Таманьды жау бандаларынан тазартатын  сәт жақындап келеді. Бұл істе  сіздердің атқарар рөліңіз аса  зор, сіздердің әскери іс-қимылдарыңызға  бүкіл халық үмітпен қарап  отыр». Үндеуде гитлерлік Германияны  толық талқандап, істеген зұлымдықтары  үшін жауап беретін кез жақындап  келе жатқаны атап көрсетілді [25,18]

Солтүстік Кавказ майданының өзге де бөлімдері  шабуылға көшті. 56-шы армияның әскерлері  Кубаньның сол жағалауымен шабуылдады. Отыз минутқа созылған артиллериялық  дайындықтан соң армия Тамань бағытындағы жау қорғанысын бұзып  өтіп, теңіз жағалауына шықты.

Сабыр Рақымовтың басқаруындағы 395-ші атқыштар дивизиясы Қызыл Армияның басқа  құрамаларымен бірлесе қимылдай отырып, Тамань жарты аралының батыс  жағын азат етті. Кеңес әскерлері  жауды Керчь бұғазына тықсыра  келіп, талқандады. Кавказ үшін болған ұрыстарда көптеген әскери бөлімдер Кубаньдық, Таманьдық, Темрюктік т.с.с. құрметті атақтарға ие болды. Тамань түбегін жаудан азат етудегі ерлігі үшін 395-ші дивизияға Тамань құрметті атағы берілді. Әрине, бұл жетістік дивизия комамдирі Сабыр Рақымовтың жетістігі, оның тынымсыз еңбегінің  жемісі еді. Осы, кезде С.Рақымовқа  «полковник» атағы қашан берілгендігі туралы тоқтала кеткен орынды. Менің  қолыма тиген Ресей мұрағатының  құжатында Рақымовқа «полковник»  атағы қай күні берілгені көрсетілмеген. Анығырақ маглұматты    37-ші гвардиялық атқыштар дивизиясының мұрағат қорынан  біле аламыз. КСРО Қорғаныс Халық Комиссарының 1942 жылы 27 қарашадағы №07121 бұйрығымен С.Рақымовқа «полковник» әскер атағы берілген [27,12]. Бұдан мынадай қорытынды келіп шығады: Генерал-майор шені бар әскери қызмет - дивизия командирі қызметіне С.Рақымов подполковник шенінде тағайындалған. КСРО Қорғаныс Халкомының 1942 жылы 26 қазандағы №00440 бұйрығымен ол 395-ші дивизия командирі болып тағайындалған. Демек «полковник» әскери шенін алғанынан бір ай бұрын. Ал 1943 жылдың 3 қаңтар күні жазылған мінездемеде Сабыр Рақымовка полковник шені 1942 жылы 27 тамыздағы №020-708 бұйрығымен берілгені көрсетілген.

Ал  «генерал-майор» әскери шені оған дивизияны  басқару жүктелгеннен 5 ай өткен  соң КСРО Халкомының 1943 жылы 19 наурыздағы қаулысымен берілген. Бұл фактілер қалай болғанда да С.Рақымовтың дивизия  командирі ретінде өз қызметін өте  жоғары дәрежеде атқарғандығын көрсетеді, ал «генерал-майор» шені алты айға жақын  уақытта берілгенін анықтауға болады

46-шы  армияның қолбасшысы М.В.Евстигнеевтің  басқаруындағы 9-шы жаяу атқыштар  дивизиясы мен П.К.Богдановичтің  басқаруындағы 31 -ші дивизия Нефтегорск, Апшеронск және Майкөп қалаларына  шабуылдады. Келесі күні     47-ші армияның 81-ші және 103-ші атқыштар  дивизиялары шабуылға шықты. Жаудың  өте қатты қарсылығына тап  болған олар алға көп жылжи  алған жоқ.

46-шы  армияның шабуылы кезінде ауа  райы өте жайсыз болды. 10-12 қаңтар  аралығында қар аралас жаңбыр  толассыз жауғандықтан көліктің  жүруі мен             оқ-дәрі және азық-түлік жеткізу  қиындады.

Осыған  қарамастан 46-шы армия 16 қаңтарға қарай  Даховская, Нижегородская, Армянская, Черниговская елді мекендерін алып, Оплепен, Мартук тауларына бекінді. Ал 18-ші армияға  қарсы тұрған неміс әскерлерінің жағдайы нашарлады және Гунайка  мен Шаумян аудандарын тастап, шегінуге мәжбүр болды.

18-ші  армияның тегеурінді шабуылына  төтеп бере алмай, дұшпан күштері             12 қаңтарда Марух, Клухор, Санчар, Аллаштрах асуларынан шегінді. 18-ші  армияның негізгі қуштері жауды  өкшелей қуды. Сабыр Рақымов басқарған  395-ші атқыштар дивизиясы мен  68-ші аткыштар бригадасы Кутаис, Үш Емен бағытында жауды тықсырды. 16 қаңтарда 18-ші армия әскерлері  Котловина, Гунайка, Шаумян елді  мекендерін басып алды.

Қара  теңіз тобының шабуылынан бұрын, 1943 жылы 10 қаңтарда жаудың «А» армиясы  тобының журналында төмендегідей жазу пайда болды: «А» армиясы тобы штабының бастығы шегіну туралы өз көзқарасын білдірді. Оның мәлімдеуінше, қандай жағдай болмасын «А» армиясы  тобы командованиенің бұйрығында аталған  аудандарды қолдан шығармау керек. Мұны орындау қарсыласқа толық мүмкіндік  бермеу және шегінудің соңгы сәтін  таза қашуға айналдырмау үшін қажет. Егер кей жерлерде қиын жағдай қалыптасса, бірнеше бөлімдерді құрбан етуге  болады. Және осындай бір жазуға назар аударайық: «Бұдан бірнеше  күн бұрын біз шегіну қорлығын бәсеңдету туралы бұйрық алдық. Кеше құрлықтағы әскерлердің бас штабының оперативтік бөлімінен алған хабарламада шегіну қарқыны жылдам болғаны көрсетілген...». Бұл 16 қаңтарда жазылған болатын. Дәл осы күні 56-армия басты бағытта шабуылға шықты.

Таңертеңгі  сағат 9.00-де армияның алдыңғы шебі Ыстық  Бастаудың батыс жағындағы Ставрополь мен Азовтың орта тұсынан Краснодарға  бет алды.

Алғашқы күні-ақ біздің әскерлер жаудың қорғанысын бұзып өтіп, Ставропольская станицасын қолға түсірді. Бір күн ішінде олар екі қанатта 5 шақырымға, ал орта тұста 12 шақырым алға жылжыды.

Ұрыстар кескілескен сипат алды. 20-шы тау  атқыштары дивизиясының                  265-ші полкы Ламбин биіктігін алып, Смоленская станицасына шығуды көздеді.

Ламбин  биіктігінен айнала төңіректің бәрі көрініп тұратын, сондықтан оны  жау күшті бекініске айналдырған  еді. 16 қаңтар күні таңертеңнен биіктікке  штурм басталды. Жаңбыр сіркіреп, айналаны тұман басқандықтан, айналаны көру қиындап, жердің иі шығып кеткен еді. Бірнеше сағатқа созылған ауыр ұрыстан  кейін ғана аталған биіктіктен 265-ші полктың роталары тоғайлы сайлармен  Смоленская станицасына қарай бет  алды. Түні бойы созылған ұрыстан кейін  станицаның жартысын ғана алған полк қорғанысқа көшуге мәжбүр болды.

Келесі  күні 56-шы армияның әскерлері Калуга, Новоалексеевка станицаларын алып, Григорьевская  және Гренза станицалары үшін ұрыс жүргізді. Ауа райының қолайсыздығына және жау қарсылығының арта түсуіне  қарамай армия бөлімдері шабуылды үдетті. 18 қаңтарда екпінді топ Красноармейская, Натухай, Труженик шебіне жетті. Бұл  кезде армияның екі қанатынан  шабуылға көшкен жаумен арпалыс жүріп  жатқан еді.

1943 жылдың мамыр айында генерал-майор Рақымовқа бірнеше күнге өзінің сүйікті қаласы Ташкентке барып кайтудың   сәті   түсті.   Аэропортта   оны республика басшылары мен қала жұртшылығының өкілдері қарсы алды. Бұл туралы Леонид Усманулының кітабынан оқи аламыз [29,23].

Көп адам жиналған аэродромда Өзбекстан КП ОК-нің  бірінші хатшысы Усман Юсуповтың  өтініші бойынша Рақымов сөз  сөйледі.

Митингтен кейін генерал Рақымов республика Компартиясы Орталық Комитетіндегі  қабылдауға қатысты. Усман Юсуповпен  аңгіме екі сағатқа жуық жалғасты. Генерал майдан өмірі, саяси жұмыс  туралы айта келіп, майдандағы сарбаздардың көңілін көтеру үшін бишілер мен  әншілер, жазушылар мен ақындар  ұжымдарын сол жаққа көбірек  жіберу туралы өтініш білдірді. Генералды  ықыласпен тыңдаған Усман Юсупов блокнотына түрте отырып, оның өтінішін орындауға уәде берді. Өз кезегінде Усман Юсупов Рақымовқа Өзбекстан еңбекшілерінің майдандағы жеңіс үшін тылда аянбай  еңбек етіп жатқанын айтты. Генерал бұл ақпараттан өзіне көптеген пайдалы нәрселер түйді.

Соғыс халық шаруашылығы жоспарларын  қайта қарап, оларды майдан қажетіне бейімдеуге мәжбүр етті. Соғыстың алғашқы  айларында көшіріліп әкелінген  жүзге жуық ірі кәсіпорындардың  орналастырылуына байланысты республикада электр энергиясы туралы мәселе өткір қойылды. Сондықтан Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті соғыс қарсаңындағы сынақтан өткен тәжірибе бойынша жеделдетілген бүкілхалықтық құрылыс әдісімен электр станцияларын салу туралы шешім қабылдады. 1943 жылы Ақтепе су электр станциясы іске қосылды. Ташкент қаласы мен облысының еңбеккерлері өздерінің негізгі жұмыстарымен қатар Бозсу СЭС-ін тұрғызуды қолға алды. Орта Азиядағы ең ірі Фархад СЭС-інің құрылысында бір мезгілде 70 мың адам жұмыс істеді. Республика өнеркәсібі күннен-күнге қарқынын арттыра түсті. Ондаған мың колхозшылар өзбек қара металлургиясының тұңғышы Беғабат заводын, Өзбекстан колхозшылары мақта, астық, көкөністерден жоғарғы өнім алу үшін күресе отырып, жаңа каналдар мен су қоймаларын салды. Олардың ішінде ең ірілері Солтүстік Ташкент каналы, Каттақорған су қоймасы еді.

Усман Юсупов әңгімесін қорытындылай келе, Сабыр Омарұлын завод жұмысшыларымен, колхозшылармен және құрылысшылармен  кездесіп, олардың алдында сөз  сөйлеуді өтінді. Бірінші кездесу  авиация заводында өтті. Рақымов  тікелей цех ішінде сөйледі. Митинг майдандағы сияқты қысқа болды. Сабыр  Омарұлы өзінің қарулас жолдастары туралы айта келіп, жұмысшылардан майданға аса қажетті өз өнімдерін өндіруді барынша көбейтуді сұрады.

Рақымов вагон жөндеу заводында да болды. Генерал сөзін өзінің жауынгерлік  жолы осындағы шеберханадан басталғанын  еске алып өтуден бастады. Майдан даласында  кескілескен ұрыстар жүріп жатыр. Жеңіске әлі алыс болса да, тыл  еңбеккерлері ол күннің келетініне сенді  және сол үшін жан аямай еңбек  етті.

Аз  күндік демалыс әп-сәтте өте шықты. Сабыр Омарұлын Өзбекстан Компартиясы  Орталық Комитетінің бірінші  хатшысы Усман Юсупов жанындағы  серіктерімен және генералдың ұлы мен  әйелі поезға шығарып салды.

Мәскеуге  поезд түн ортасында келіп  жетті. Вокзалда Сабыр Омарұлын КСРО ХКК жанындағы Өзбекстан өкілі  Якуб Юсупович Алиев қарсы алып, елшілікке алып кетті. Таңертең Рақымовтың бөлмесіне оның келгенін естіген қонақтар толды. Рақымовтың көңілі аса көтеріңкі еді.

1942 жылы  шілдеде дивизия Миус және  Дон өзендері аймағында ұрыстар  жүргізді. 1942 жылы 22 шілдеде дивизия  Дон өзенінен өтіп, Ростов қаласының  солтүстік шетіне шоғырланды. 23 шілдеде  726-шы полк қала үшін болған  шайқастарда көп шығынға ұшырады. 395-ші дивизия 383-ші және 353-ші  атқыштар дивизияларымен тізе  қоса отырып, Ильинка және Жоғарғы  Курников елді мекендері үшін  шайқасты. Осы ұрыстар барысында  жаудың жүк тиелген 18 арбасы, 8 минометі, 5 пулеметі, 800 солдаты жойылып, 47 кеңес жауынгері азат етілді. 1943 жылы 2 тамызда дұшпанның ірі  күштері Екатериновская және  Нево-Сергиевская станицалары аймағында  шоғырланды.

Осы ұрыстар  кезеңінде С.Рақымов 395-ші дивизия  басшылығына тағайындалды. Дивизия  алғаш құрылған кезде Донбасс  шахтерлерінен жасақталған еді. Бұл генерал-майор шенді әскери атқаратын үлкен қызмет болатын. Ол бұған дейін Оңтүстік майданы, 353-ші атқыштар дивизиясы командирінің орынбасары қызметін атқарған еді.

9 тамызда  Рақымовтың дивизиясы Краснодар  бағытындағы Усть-Лабанск елді  мекені маңындағы жерге орналасты.

1942 жылы  тамыз-қыркүйек айларында 395-ші  дивизия Краснодар және Туапсе  қалаларын басып алуға ұмтылған 125-ші неміс дивизиясына қарсы  соғысты. 1943 жылы қаңтардың суығында  Рақымовтың дивизиясы Кутаис, Ключевая, Бакинская, Нечаевская елді мекендерін  қолға түсіріп, 150 км алға жылжыды. 17 наурызда дивизия Тамань түбегі  үшін ұрыс жүргізіп жатқан                  37-ші армия құрамына өтті. 1943 жылдың  бірінші жартысында Рақымов дивизиясының  жауынгерлері дұшпанның 4000 солдаты  мен офицерін жойып, 219 гитлершілді  қолға түсірді, 38 танкісі, 200 автомобилі, 163 пулеметі, 90 минометі жойылды, 100 блиндажы  мен бақылау бекеттері, 6 қару-жарақ  қоймасы қиратылды. Дивизия да  көп шығынға ұшырап, 9207 адамынан  айырылды

Кавказ үшін болған шайқастың қорғаныс кезеңі бес айға созылды. 56-шы армия  жауынгерлері жанкештілікпен ұрыса  отырып, Дон өзенінің сол жағалауына шықты. Дивизия алдына Сольск, Ставрополь, Краснодар бағытындағы неміс  әскерлері шабуылын тоқтату міндеті  қойылды.

17 тамызда кеңес әскерлері Кавказ  жотасының алдында жауды тоқтатып, Терек пен Бақсан өзендері, Батыс  Кавказ жотасы аймағында қорғаныс  ұйымдастырды. 56-шы армия жауынгерлері  аса ауыр жағдайда дұшпанды  едәуір шығынға ұшыратты. 1942 ж.  тамызда армия бөлімдері жаудың 7 жаяу және бір моторлы дивизиясының  шабуылдарын тоқтатты. Олардың ішінде  С.Рақымовтың 395-атқыштар дивизиясы  да бар еді.

1943 жылдың қаңтар-ақпанында кеңес  әскерлері Нефтегорск, Майкөп, Хадыженскіні  азат етіп, Краснодарға таяп келді.

1943 жылдың сәуір айында генерал-майор  С.Рақымов КСРО Қорғаныс Комиссариаты  Бас Кадрлар резервіне жіберілді.  Соғыс басталысымен КСРО Қарулы  күштері Бас Штабының Әскери  академиясы жеделдетілген алты  айлық бағдарлама бойынша орта  буын командирлерін дайындауға  кіріскен болатын. 1942 жылы 9 сәуірде  Қорғаныс Халкомы И.В.Сталин «жалпы  әскери командирлерді дайындау  туралы» арнайы бұйрыққа қол  қойды. Бұл бұйрықта Қызыл Армияның  басшы кадрларын даярлаудың негізгі  бағыттары белгіленгенді.

К.Ворошилов атындағы Бас Штаб академиясы мен М.Фрунзе атындағы Әскери академияны бітірушілер жалпы әскери тактикамен қатар артиллерия, миномет, танкі, авиация  салаларын да меңгеріп, дұрыс қолдана  білуі тиіс болды.

Сталиннің бұйрығы соғысып жатқан әскердің тәжірибесін игерудің жолдары  мен әдістерін айқындап, әскери қару-жарақ  пен техниканы сауатты пайдалана  білуге назар аударды.

Бас Штаб пен Академия басшылары  жасаған оқу жоспарларын Сталин өзі қарап шығып, бекітті [34,24].

Тындаушылардың жұмыс күні 12 сағатқа  созылды, оның 8 сағаты профессор-оқытушылардың  жетекшілігімен, 4 сағаты өз бетінше  дайындықпен өтті.

1943 жылы 23 маусымда Академия басшылығына маршал С.М.Шапошников тағайындалды. Ол әсіресе оқу процесін нақты ұйымдастыру және оқытушылардың ғылыми біліктілігі мен методикалық шеберлігі мәселелеріне басты назар аударды. Өзінің еңбектегі қызметін Түркістан өлкесінде бастаған ол командирлік және штабтық қызметінің барлық сатыларынан өтті. Әскери тәжірибе тікелей зерттеліп, оқу процесіне бірден енгізіліп отырды. Лекция сабақтарының мазмұны мен методикасына жоғары талаптар қойылды. Лекциядағы ең басты нәрсе - соғыс қимылдарын жан-жақты талдау, әскери операциялар тәжірибесінен командирлер үшін айқын қорытындылар жасай білу еді.