Ақша қаражаттары туралы әдебиеттерге шолу

Бұл бір жағынан кәсіпорындар мен ұйымдар үшін ақшаларының қозғалысын бақылаудың маңызды әдісі болып табылады және оның мынадай артықшылықтары бар деп көрсетілген:

• ақшаларының түгелдігіне,сақталуына банк мекемесі толығымен жауап береді;
• банк мекемесінің тарапынан ақшалардың жеке есебі жүргізіледі;
• бұл жерде сақталатын ақшалардың ұрлану қаупі кәсіпорындар мен ұйымдардың өзінде сақталатын ақшаға қарағанда төмен;

Сонымен қатар В.Л.Назарованың “Бухгалтерлік есеп принциптері” оқулығында активтерді былай топтастырған:

.Ұзақ мерзімдік , бұларға  мыналар жатады:

• материалдық емес активтер (лицензиялық келісімдер,бағдарламамен қамтамасыз ету,патенттер,гудвилл,басқа да материалдық емес активтер);
• негізгі құралдар(жер,ғимараттар мен үйлер,машиналар мен жабдақтар,көлік құралдары,басқа да негізгі құралдар);
• ұзақ мерзімдік инвестициялар ( еншілестерге,тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар ) ;
• ұзақ мерзімдік дебиторлық берешек ( алуға арналған шоттар,алынған вексельдер,негізгі серіктестіктер мен оның еншілес,тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар арасындағы топ ішілік операциялар нәтижесінде пайда болған дебиторлық берешек,акционерлік қоғам лауазымды тұлғаларының дебиторлық берешегі,басқа да дебиторлық берешегі );
• алдағы кезең шығындары;

.Қысқа мерзімдік .. Оларға  төмендегілер жатады:

• қайта өңдеу мен өткізу мерзіміне тәуелсіз тауарлы – материалдық қорлар
• жыл ішінде есептеп шығарылуы мүмкін болатын шығыны;
• ақшалай қаражат;
• егер ол баланстық құннан басқа болса,ағымдағы құнын көрсеткен қысқа мерзімдік қаржылық инвестициялар;
• есепті уақыттан санағанда бір жыл ішінде алынған дебиторлық берешек  ( ағымдағы активтерді сатып алғаны үшынаванстық төлемдер,алуға арналған шоттар,алынған вексельдер,негізгі серіктестер мен олардың еншілес тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар арасындағы топ ішілік операциялар нтижесінде пайда болған дебиторлық берешек,акционерлік қоғам лауазымды адамдарының дебиторлық берешегі,басқа да дебиторлық берешек (14)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2  Мемлекеттік  кәсіпорындар жөніндегі заңдар  мен “Мақтаарал аудандық ауыз  су жүйесі ” мемлекеттік коммуналдық  кәсіпорынның жарғысы

 

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы м‰лікті мемлекетте меншік иесі ретінде алѓан жєне б±л  м‰лікті иелену, пайдалану жєне оѓан билік ету ќ±ќыќтарын азаматтыќ кодекспен жєне µзгеде зањ ќ±жаттарымен белгіленген шекте ж‰зеге асыратын мемлекеттік  кєсіпорынныњ заттыќ ќ±ќыѓы болып табылады.

Мемлекеттік кєсіпорын мєртебесін бюджеттік ±йымдар мєртебесімен шатастырмау ‰шін ењ алдымен толыќ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы деген ±ѓым енгізілді. Аталѓан термин т±њѓыш рет 1990 жылы 6-шы наурызда ќабылданѓан “КСРО – даѓы меншік туралы” зањынан µз  орнын тапты, онда кєсіпорын µзініњ м‰лкіне толыќ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓын ж‰зеге асыра отырып, аталѓан м‰лікке µз ќалауынша билік етіп пайдаланады жєне оѓан билік етеді.(4)

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ объектісі, егер зањда µзгеше кµзделмесе, кезкелген м‰лік болып табылады. Кєсіпорын ќарамаѓында оныњ ќызметін ќамтамасыз етуге ќажетті деген м‰ліктер болады, оныњ µзі жарѓыда кµрсетілген маќсатта ќалыптасады Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы объектілеріне жататын м‰ліктер єр т‰рлі ќорлар бойынша негізгі ќорлар жєне айналымдаѓы ќ±ралдар – ќаржылар деп топтарѓа бµлінеді. Сондай – аќ кєсіпорынныњ дербес балансындаѓы ќ±ндылыѓы кµрсетілген баѓалыќтар да есепке алынады

Шаруашылыќ ж‰ргізудегі м‰ліктіњ меншік иесі “мемлекеттік кєсіпорын туралы” жарлыќтыњ талаптарына сєйкес мынадай ќ±ќыќтарѓа ие болады: а) кєсіпорындарды ќ±ру, тарату жєне ќайта ќ±ру; є) оныњ ќызметініњ атќаратын ж±мысымен маќсаты; б) кєсіпорын ќарамаѓындаѓы м‰ліктерді маќсатты пайдалануѓа жєне саќтауѓа баќылау жасау; в) кєсіпорынныњ шаруашылыќ ж‰ргізуіндегі м‰ліктерді пайдаланудан табыс т‰сіру.

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ субъектілері зањѓа сәйкес  мына тµмендегідей деп танылады:

• республикалыќ меншіктегі кєсіпорындар;
• коммуналдыќ меншіктегі кєсіпорындар;
• шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ негізінде еншілес кєсіпорындар да ќ±рылуы м‰мкін

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ мазм±ны µзініњ ќарауындаѓы м‰лікті иелену, пайдалану жєне билік ету ќ±ќықтарынан т±рады, біраќ ол Азаматтыќ кодекспен “мемлекеттік кєсіпорын туралы” жарлыќќа сєйкес, соныњ шегінде ѓана айќындалады. Біраќ кєсіпорындарѓа м±нда ауќымды µкілеттік беру ешќандай нєтиже бере  ќоимады, керісінше кµптеген келењсіз жаѓдаиларды туѓызды. Сондыќтанда Ќазақстан Республикасы 1993 жылы 9-сєуірде (4)“Ќазаќ КСР-індегі меншік туралы” зањына енгізілген µзгерістер мен толыќтыруларѓа сєйкес “толыќ шаруашылыќ ж‰ргізу” термині енді “шаруашылыќ ж‰ргізу” деп ќана аталды. Дєлірек айтсаќ, мемлекеттік кєсіпорынныњ заттыќ ќ±ќыѓы мен оларды ж‰зеге асыру шекарасын зањѓа сєикес жєне меншік иесі – мемлекетпен айќындалды. (4)

Кєсіпорын шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы иелену пайдалану  жєне билік етуді µз атынан меншік иесі берген µкілеттік шењберінде ж‰зеге асырады, ол оныњ µкілеттігі болып табылады, біраќ м±ндай µкілеттік мемлекете де бар, µйткені, єрбір мемлекеттік зањды т±лѓа мемлекеттіњ бір бµлшегі деп танылады. Сонымен бір мезгілде ќ±ќыќтану бµлшегі ќ±ќыќ т±тастыѓына тењ келе алмайды. Сондыќтанда мемлекет мемлекеттік м‰ліктік кєсіпорындарына бекіткенде, яѓни шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы бергенде, оны пайдалану мен иелену ќ±ќыќтарына шек ќоймайтындыѓын кµреміз, біраќ билік ету ќ±ќыѓы белгілі бір жаѓдайларда меншік иесініњ еркімен айќындалады.

Шаруашылыќ ж‰ргізу  ќ±ќыѓы меншік иесімен жєне µз еркімен шектеледі. Єрі ол азаматтыќ  жєне басќа зањ ќ±жаттары шењберінде ж‰зеге асады. Мєселен, республиканыњ кєсіпорындары Ќазақстан Республикасы ‡кіметініњ шешімімен ќ±рылады, ал коммуналдыќ меншік болса, жергілікті єкімшіліктіњ шешімімен ќ±рылады, ал оныњ тєртібін Ќазақстан Республикасы ‡кіметі таѓайындайды. Мемлекеттік кєсіпорын ќ±рылтайшысы µкілетті орган болып табылады. Мемлекеттік кєсіпорынныњ µкілетті жарѓысы оныњ ќ±рылтайшысымен бекітіледі. Жарѓылыќ ќордыњ кµлеміде оныњ ќ±рылтайшысымен айќындалады, біраќ ол кєсіпорынѓа берілген м‰ліктіњ жалпы ќ±нынан аспауы тиіс.

Республикалыќ кєсіпорындардыњ ќайта ќ±ру мен тарту ‰кімет шешімімен, ал коммуналдыќ  кєсіпорынды ќайта ќ±ру мен тарту жергілікті єкім шешімімен ж‰ргізіледі. 

Кєсіпорынѓа тиесілі м‰ліктерді пайдалануѓа, саќтауѓа баќылау жасау керек. Мысалы, кєсіпорыныњ µзініњ жарѓысына, ќызметіне ќайшы келетін келісімдер жасауы м‰мкін, ол зањда белгіленген тєртіппен ќ±рылтайшысыныњ талап – арызы боиынша зањсыз деп табылады. Кєсіпорындардыњ зањмен тиым салынѓан, жарѓыларында кµрсетілмеген, ќ±рылтайшысына р±ќсат алмай т‰сірген табыстары сондай – аќ баѓаны µсіру арќылы т‰сірген пайдалары µкілетті немесе ќ±зыретті органдарымен республикалыќ не жергілікті бюджетке алынып ќойылады. Меншік иесі µзініњ ќарауындаѓы кєсіпорында пайдаланѓан м‰ліктен т‰скен табыстыњ бір бµлігін алуѓа  ќ±ќылы. Табыстыњ тиісті ‰лесі республикалыќ ќаржы министирлігініњ таѓайындауымен кєсіпорынныњ меншік иесіне аударылады. (4)

Меншік иесі – ќ±рылтайшыныњ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓын алѓан кєсіпорынныњ м‰лікті басќаруына зањда кµрсетілген т±рѓыдан тыс араласуына  болмайды.

Мемлекет µз кезењінде кєсіпорынныњ алѓан міндеттемесіне жауап бермейді, ал банкротќа ±шыраса, онда амалсыз араласуына туралы келеді. Б±л орайда мемлекет ќ±рылтайшы ретінде кєсіпорынныњ несие беруші алдындаѓы ќарызын µтеуге міндеттілігіне жауап беретін болады.

Мүлікті құрылып үлгерген мемлекеттік кәсіпорынға бекіту туралы меншік иесі шешім қабылдаған мүлікке қатысты шаруашылық жүргізу құқығы, егер заңдарда немесе меншік иесінің шешімінде өзгеше белгіленбесе, бұл кәсіпорында мүлікті кәсіпорынның дербес балансына бекіткен кезде пайда болады. 

Заң актісіне немесе меншік иесінің шешіміне сәйкес, мүлік кәсіпорындарға шаруашылық жүргізу құқығы үшін берілмейді, меншік иесіне кейін қайтарылып берілетіндігін немесе өзгеше жалғастырылып, басқа мақсатпен берілетіндігін ескерген жөн. Сондықтан заңмен немесе басқа да актілермен, шешімдермен меншік иесіне басқада жағдай туғызылуы мүмкін.

Кәсіпорын құрылған соң шаруашылық жүргізуі құқығы жалпы ережеге сәйкес меншік құқығының ауысуы тәртібімен пайда болады. Мәселен, кәсіпорынның кірісі есебінен түсірген табысына алынған мүліктер кәсіпорынның қарауында қалады.

Мүлікке шаруашылық жүргізу құқығы меншік құқығын тоқтатуға арналған заңдарда көзделген негіздер мен тәртіп бойынша, сондай-ақ меншік иесінің шешімімен кәсіпорыннан мүлік заңды жолмен қайтарып алынған реттерде тоқтатылады. Мүлік мынадай жағдайда құқықтық негіз бойынша алынып қояды:

- жарғылық қызметтегі  мақсатына сай келмейтін мүліктерді  алу;

-мүлікті пайдаланбағандықтан  немесе тіпті қажетсінбегендіктен  басы      артық ретінде  алып қою.

Кәсіпорынды жекешелендіру кезінде шаруашылық жүргізу құқығы мемлекеттік және коммуналдық меншіктер құқықтарымен қоса тоқтатылады.

“Мемлекеттік кәсіпорын туралы” жарлықта меншік құқығы мемлекттік немесе коммуналдық кәсіпорынға берген кезде, ондай кәсіпорын өзінің қарауындағы мүлікке шаруашылық жүргізу құқығын сақтайды. (4)

Шаруашылық жүргізу құқығы алѓан кәсіпорында толығымен қалады. Егер белгіленген тәртіппен мүлік мемлекеттік меншіктен коммуналдық меншікке өтсе, онда кәсіпорын бұл мүлікке деген шаруашылық жүргізу құқығын тоқтатады.

                   .Оњт‰стік Ќазаќстан облысы єкімиятыныњ  шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы  “Маќтаарал аудандыќ ауыз су  ж‰йесі” мемлекеттік коммуналдыќ  кєсіпорыны шаруашылыќ ж‰ргізу  ќ±ќыѓында ќ±рылѓан кєсіпорын  болып табылады жєне µз ќызметінде Ќазаќстан Республикасыныњ зањдарын, сондай – аќ “Мемлекеттік кєсіпорын туралы” Ќазақстан Республикасы зањын жєне осы жарѓыны  басшылыќќа  алады. (4)

.Кєсіпорынныњ фирмалыќ  атауы: Оњт‰стік Ќазаќстан облысы  єкімиятыныњ шаруашылыќ ж‰ргізу  ќ±ќыѓындаѓы “Маќтаарал аудандыќ ауыз су ж‰йесі” мемлекеттік коммуналдыќ кєсіпорын.

. Кєсіпорын  ќ±рылтайшысы /уєкілет орган/ Оњт‰стік Ќазаќстан  облысыныњ єкімияты болып табылады.

.Ќ±рылтайшы мемлекеттік  басќару оргыны, сондай – аќ  осы кєсіпорынѓа ќатысты мемлекеттік  меншік ќ±ќыѓы бар функцияларын ж‰зеге асыратын орган болып табылады.

.Кєсіпорын облыстыќ єділет  басќармасында мемлекеттік тіркеуден  µткен сєттен бастап зањды  т±лѓа ќ±ќыѓына ие болады.

.Кєсіпорын зањы т±лѓа  болып табылады. Жеке м‰лкі, µзіндік  балансы, банктерде есепшоты, µзге шоттары, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік елтањбасы бейнеленген жєне кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы бар мµрі болады.

.Кєсіпорын µз міндеттемелері  бойынша µзіне тиесілі м‰ліктіњ  бєрімен жауап береді.

.Кєсіпорын µз м‰лкін  иеленушініњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

.Шарттыќ міндеттемелер  бойынша жауапкершілік мемлекеттік  кєсіпорын туралы зањ актілерінде  белгіленген тєртіппен ж‰ргізіледі.

.Ќ±рылтайшыныњ немесе  мемлекеттік басќару органыныњ  іс – єрекетінен банкротќа  ±шыраѓаннан басќа жаѓдайда мемлекет кєсіпорынныњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді. М±ндай жаѓдайда кредиторлардыњ талаптарын ќанаѓаттандыруѓа кєсіпорынныњ ќаржысы жетіспеген ретте оныњ міндеттемелері бойынша мемлекет жауап береді.

.Мекен – жайы: Оңтүстік  Қазақстан облысы, Маќтаарал ауданы, Жетісай ќаласы, Єуезов кµшесі, 20.

.Кєсіпорын ќызметініњ  негізгі маќсаты энергиямен, жылуымен, сумен ќамтамасыз ету, магистральдыќ  кµлік, коммуникациялар, коммуналдыќ  жєне т±рѓын ‰й шаруашылыѓы  саласында, µзініњ табиѓи монополиялыќ жаѓдайы мен єлеуметтік – экономикалыќ мањыздылыѓы жаѓынан тікелей мемлекеттік басќаруды ќажет ететін республикалыќ жєне жергілікті инфраќ±рлылымдардыњ тіршілікті ќамтамасыз етудіњ басќа ж‰йелерінде µндірістік – шаруашылыќ ќызметті ж‰зеге асыру болып табылады.

.Кєсіпорын ж±мыс пен  ќызмет кµрсету т‰рлерін ж‰зеге  асыруда  µз бетінше  шартќа  т±руѓа ќ±ќылы.

.Кєсіпорын µндірілген µнімдерін /ж±мыс, ќызмет кµрсету/ µз бетінше сатады. Кєсіпорын µндірген µнімініњ /атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ/ баѓасы кєсіпорынныњ оларды µндіруге, атќаруѓа кµрсетуге кеткен шыѓынды толыќ µтеуге, оныњ ж±мыспен шыѓынсыз етуге жєне µз кірісі есебінен ќаржыландыруды ќамтамасыз етуге тиіс.

. Мемлекттік тапсырысты  орындау есебіне кєсіпорын µндіретін  жєне  сататын µнімдердіњ /атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ         / баѓасы мемлекеттік басќару органыныњ келісімі бойынша белгіленеді.