Ақша қаражаттары туралы әдебиеттерге шолу

Чек беру тµлемді ж‰зеге асырудыњ бір тєсілі болып табылады, онда тµлем чек беруші аттас тµлем ќ±жатын ±стаушыѓа беру жолымен жасайды. Чек беруші µз мєні бойынша чекті ±стаушыныњ аќшалай міндеттемесін орындау болып табылады, біраќ ол соны орындау ‰шін жазылѓан болса да. Аталѓан міндеттемені орындау тек чек бойынша аќшаны алатын кезде ѓана болады. Чектер жабылатын жєне жабылмайтын болып бµлінеді. Біріншісі – депозиттермен ќамтылѓан, ал екіншісі – ќамтылмаѓан болып бµлінеді. Б±л кезде чектердіњ тµленетіндігі жµнінде банктердіњ кепілдік беру м‰мкін, оныњ ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті ќолданумен байланысты банкпен чек берушініњ міндеті мен ќ±ќыѓы, чекті ќолдану туралы жасалѓан келісім-шарттыњ негізінен шыѓады, яѓни б±л келісім-шартта, банк µз клиенттеріне чек берушіге чегін тµлеуді, яѓни чек берушініњ міндетін µзіне алады, ал клиенттер µз кезегінде банкі белгіленген ережелерін саќтауѓа міндетті. Чек ±стаушылардыњ ќ±ќыѓы чек берушіден чекті алѓан кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотыныњ тµлем ќ±жаттарына ќол ќою ќ±ќыѓына ие т±лѓалар ќолдарын ќояды жєне ќолдарында кітапша иесініњ мµрініњ тањбасы болу керек. Чектер жарамсыз болып ќалатындыќтан чекте жазылѓандарды т‰зету жєне µшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде ќателіктер жіберілсе, онда чекте жєне чектіњ т‰біртегінде ќиѓашынан “б‰лінген” деп жазу жазылады, мерзімі ќойылады жєне кітапша иесініњ ќолы ќойылады.

Чекті чек ±стаушы тµлеуге чек жазылѓан к‰ні ќабылдайды жєне тµлеуге ќабылдаѓан к‰нніњ ертењіне чек ±стаушы арќылы ќызмет кµрсететін банкке ±сынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынѓан чектіњ к‰шінде болуы мерзімі, жазылѓан к‰нін есептемегенде, єдетте, 10 к‰ннен аспайды.(17)

Банк чек берушіден чекті ќабылдауына болады, егер де мынадай жаѓдайлары аныќталса:

• егер де жазумен жазылѓан сомасы санмен кµрсетілмеген болса;
• чектіњ мерзімі µтіп кетсе;
• тµлем ќ±жаттарында жасанды жазулардыњ белгілері бар болса ;
• чек єрт‰рлі ќолмен жєне єрт‰рлі сиямен жазылѓан болса;
• чектіњ ќорѓалу дењгейі оныњ талабына сай келмесе;
• чекте кµрсетілген реквизиттер ќате болса;
• чектегі ќойылѓан ќолда ‰лгі ретінде ќабылданѓан ќ±жаттардаѓы ќолымен сєйкес келмесе;
• чектіњ жабу сомалары жеткілікті болмаса;
• чектіњ басќа да дефектілері бар болса.

Дефектісі бар чектер чек ±стаушыларѓа ќолхат жазылып ќайтарылады. Чектердіњ дефектілері табылса, банктіњ бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатаѓа хабарлайды, ал олар ондай чектердіњ µњделуін тез арада тоќтатады.

        Мұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:

Біріншісі – банкте қалса;

Екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;

Үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;

Төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі;

Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.

Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.(13)

Жай вексель (соло – вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен тұрады.

Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің  үшінші тұлғаға  бірінші вексель ұстаушыға  немесе оның бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша “бұйрыққа” ұқсас болып келеді.(7)

 

 

 

 

 

2.      Төлем карточкаларының есебі

Инкассациялау шығындарын қысқарту; бухгалтерияның жұмысын жеңілдету, Қазақстаннан әлемнің кез  келген нктесінен тез автоматталған ақша аударымын жасау мақсатында төлем карточкаларын пайдаланады.

Төлем карточкалары – ақша қаражатына электрондық термінал немесе басқа да қондырғылар арқылы қол жеткізу, ондағы ақпараттар валютаны айырбастауға қолма-қол ақшаны жасау,а мүмкігдік береді.

Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және корпоративтік болып бөлінеді.

Дебеттік карточкалар – қаржы шотындағы ақша сомасының шегінде оның ұстаушысына төлем жасауына мүмкіндік береді және оны ұстаушылар, өздерінің қарызын банк берген қаржы көлемінде төлей алады.

Кредиттік карточкалар – бойынша банк берген қарыз сомасының шегінде оның ұстаушылары төлем жасай алады.

Одан басқа кәсіпорын іс-сапарынының шығыстарын төлеуге, офистік, үстиме шығыстары үшін корпоративтік төлем карточкаларын ашуына болады.

Корпоративтік карточкалар – бұл да төлем карточкалары, ол оны ұстаушыға банк пензаңдв тұлғалардың арасында жасалған келісім шартың негізінде беріледі. (16)

Қазақстан Республикасынынң аймағында Ұлттық банкінің лицнезиялауымен шығарылған төлем карточкалары пайдаланады.

Төлем карточкалары келесі көрсеткіштерден тұрады:

-төлем карточкаларын  берудің жағдайы;

-төлем карточкаларымен жасалатын төлем түрлері және оның жағдайы;

-төлем карточкаларын  алған тұлғалардың тізімі;

-төлем карточкаларын  қайтарып алудың және тоқтатудың (блокирования) жағдайы;

-төлем карточкаларының  әреекет ету мерзімі;

-тараптардың құқы мен  міндеттері;

-тараптардың жауапкершілігі;

Қазақстан Республикасынынң аймағында төлем карточкалары тек теңгемен төленеді.

Төлем карточкалары мен төлем жүйесін жүзеге асырмастан бұрын оларға авторизация жасау керек. Авторизація процесі автоматталған тәртіпте немесе телефон байланыстары арқылы жүреді.

Төлем құжаттары эквайгерге көрсетілген қызметке немесе сатып алынған тауарға ақша төлеу туралы нұсқау  береді. Қолма-қол ақша алған кездетөлем құжаттары карточка ұстаушыларға төлемдердің берілгені бойынша банк эквайері қолма-қол ақшаның орнын толтыру туралы нұсқау береді.

Төлем карточкалары мен операцияларды жүзеге асыру кезінде міндетті түрде не қағаз, не электрондық нысанда құжаттарын жасайды. Егер ол қағаз нысанында жасалса,  онда ол слиптен, электрондық термінал квитанциясынан алынады, ал геер электрондық нысанда жасалса, онда ол электрондық журнал құжаттарынан немесе банкоматынан алынады.

Қазақстан Республикасында тауар мен қызметін төлеу үшін төлем карточкасының пайдаланғаны слиппен немесе сатып алынған сомасына екі данада берілген сауда чегімен расталуы мүмкін. Слип үш данада рәсімделеді: біріншісі банкке, екіншісі кәсіпорынға, үшіншісі карточка иесіне беріледі. (11)

Төлем құжаттары келесі реквизиттерден тұрады:

-төлем құжатының нөмірі  және жазылған күні, айы жылы;

-операцияны жасаған ұйымның толық атауы және эквайер;

-карточка төлемінің реквизиті;

-төлем сомасы;

-төлем валютасы.

Төлем құжаттары төлем карточкаларын ұстаушылардың қолынсыз-ақ жасалуы мүмкін, ол кезде олар электрондық құжаттарын негізге алады. Төлем құжаттарын, жөндеуге, рұқсат етілмейді.

  Сауда чегі- төлем карточкасын жүзеге асыру кезінде жасалады, яғни төлем жасалып біткен соң төлем карточканы ұстаушыға беріледі және келесі міндетті реквизиттерден тұрады:

-құжат нөміріжәне оның  жазылған күні, айы және жылы;

-операцияны жүзеге асырушы  ұйымның атауы;

-төлем сомасы;

-төлем карточкалары;

-төлем карточкаларының  реквизиті.

Төлем карточкалары арқылы жұмсалған ақша қаражаттары 423 шоттың кредитінен мына шоттардың дебетіне жазылады:

-333 – қолма-қол ақшаны іс-сапар мен шаруашылық шығыстарына авиа, темір жол билеттерін сатып алуға арналған кезде;

-821, 811, 938 – корпоративтік  картаның   көмегімен  орындалған  жұмысқа,  көрсеткен  қызметке,  қонақүйде  тұғанына  төлеген   кезде;

-821 – банкінің   комиссиондық  төлемдерін  төлеген   кезде;

-201,202,222  – карточка  арқылы   алынған   тауарлы  – матириалдық  құндылықтарды  төлнген  кезде.

Шот-картасының   көшірмесінде   екі   дата  көрсетіледі:

- “Шот  бойынша   күні”  - шоттағы  операцияның   жасалған   күнін  көрсетеді:

- “Күні”  - операцияның   өзінің   жасалған   нақты  күнін  көрсетеді. 

Төлем   карточкасының   көмегімен  төленген  іссапарының   шығыстары  алғашқы  құжат  мәліметтері  бойынша, оның  валюталық   трансакциясы  Ұлттық банкісінің  белгіленген  бағамы   бойынша  анықталады.(14)

Бірақ Тауарлы материалдық запастарды кірістеу немесе есептен шығару үшін бухгалтерияға келесі құжаттарды міндетті түрде тапсырады:

• қаражаттың пайдаланған фактісін құжаттар (смета, накладной, чек тауары);
• төлем карточкасының пайдаланған фактысын қуаттайтын құжаттар (чектер, слиптер).

Төлем карточкадан қолма-қол ақшаны алған кезде есеп беретін адамға ақша қаражатын берген сияқты рәсімделеді, операциялар одан әрі қарай жалпы қабылданған тәртіп бойынша көрніс табады.

Мысалы, Қолма-қол ақшаны және оны есептеумен байланысты уақытын және басқа да шығындарын қысқарту мақсатында кәсіпорын  еңбеккерлердің еңбек ақысын төлем карточкасында төлеуді ұйғарған.

Төлем карточкасы әзірленіп, еңбеккерлерге берілген. Төменде осы бойынша шоттар корреспонденциясы көрсетілген.(16)

Реттік №	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы тенге	дебет	кредит
1	Еңбеккерлерге төлем карточкасын әзірлеу бойынша жасалған шығыстар сомасы төленді	200000	333	441
2	Еңбеккерлерге ағымдағы ай үшін жалақысы есептелелінді	1500000	821,811, 902,922, 932 т.б	681
3	Жалақыдан  ұсталынатындары жасалында: -10 пайыз міндетті зейнетақы  жарнасы ұсталында; -жеке табыс салығы  ұсталынды; -төлем карточкаларын  әзірлеуге кетекен шығындары  ұсталынды;;	137000 73140           200000	681 681           681	653 634, ”Жеке табыс салығы” субьшоты
4	Есептелген жалақы еңбеккерлердің төлем карточкаларына аударылды	1089860	681	441

 

Сауда ұйымдары үшін төлем карточканың  негізінде сатып алушылар мен есептесуді жүзеге асырған кезде 411 “Жолдағы ақша аударымдары” деген шот пайдаланылады.

411 шотының дебеті  бойынша  есепке алу үшін банкке байланыс  бөлімшелерінің квитанциялары, банк  инкассаторына түскен қаржыны  өткізуге арналған жолдама тізімдемесінің  көшірмесі және т.б. негіз болып табылады.

Мысалы; шілденің 29 – да инкассатор кәсіпорынның кассасына 142900 тенге сомасын қабылдап алған, бұл түсім есеп айрысу шотына тек тамыздың бірінші күні қосылды.

Өткізілген түсім шілдеде 451 шоттың бойынша және 411 шоттың дебеті бойынша, тамыз айында 411 шоттың  дебеті бойынша және 411 шоттың кредиті бойынша өткізіледі. Сондай-ақ, 411 шотта бас кәсіпорынның еншілес кәсіпорындарына аударған сомалары және керісінше, кері қайтарылған сомасы немесе орталықтандырылған қорларының қаржылары, бірақ есеп беру айында есеп айырысу немсе шоттарына қосылмаған сомалары есепке алынады. Сонымен қатар, аталған  шотта (411) бас  кәсіпорындардан алынған хабарламалар бойынша банк төлеуге қабылдаған, бірақ есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосылмаған сомалары есепке алынады.

411 шотын пайдаланудың  нәтижесінде кәсіпорынның есеп  айырысу шоттарының жазбаларында  тепе-теңдікке қол жекізіледі. 411 шоты боынша жасалған операцияларды  есепке алу әрбір есеп –айырысудың  төлем құжаттары бойынша жасалады. Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақша бланкілерінің кезінде есепке алып және оларды қатаң бақылауға алуы керек.

 Төлем талап тапсырмасы тауарларды алғанда, жұмысты орындағанда, қызметті көрсеткенде бенефициардың ақшаны төлеушіге жіберген талабы болып табылады.

Бенефициар төлем талап тапсырманы банке ұсынады және төлем талап тапсырмалары белгіленген бланктердің нысанында тиісті рестрлеріне тіркеледі .

Төлем талап тапсырмасы реестрімен бірге бенефициар – банкісіне ұсынылады, ал бенефициар барлық реквизиттердің толық толтырылғанын тексеріп, төлем талап –тапсырманы ақша жіберуші банкке бағыттайды.

Егер де бенефициарға қызмет көрсететін де, ақшаны жіберуші де, бір банк болса, онда төлем талап –тапсырманы сақтау мерзімі реестренің мерзімі бөлініп төленуі мүмкін. Сондықтан алушы –банк тек акцептелген немесе акцепті қажет етпейтін бөлігін ғана сақтауы мүмкін. 

Төлем талап –тапсырмаларына толық немесе ішінара ақы төлеуден бас тарту кезде ол туралы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде хабарлайды. Талап –тапсырма құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын және төленбейтін бөлігі туралы хабарламасымен бірге тікелей жабдықтаушыға  қайтарылады. (16)