Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары

Ескертпе: дерек көзі- Аналитичекая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане» /6, 8-9 б./.

 

Жинақтаушы зейнетақы  қорлары бойынша өлшенген орташа коэффициент 0,61 оң мәнді құрады. Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері бойынша нақты табыстың өлшенген орташа коэффициенті (МЖЗҚ есептемегенде) 2002 ж. желтоқсаннан 2003ж. желтоқсанына (-0,34%) құрады. Нақты табыс коэффициентінің мәні 10 жинақтаушы зейнетақы қорлары бойынша теріс болды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері бойынша нақты табыстың өлшенген орташа коэффициенті (МЖЗҚ есептеменгенде) 2001ж желтоқсанына –2002 ж желтоқсанына 5,83% құрады,яғни, 2003жылға 6,17 пайыздық пунктке төмендеді. 2000-2005 жылдарда зейнетақы жинақтарының өсіміне қарамастан, ЖЗҚ табыстылығы үнемі төмендеген.  (Кесте 9). Бұл туралы мемлекеттік емес зейнетақылық қамтамасыз етудің инвестициялық қызметін сипаттайтын сапалық көрсеткіштер дәлелдейді. Біздің ойымызша, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялардың қызметінің объективті және нақты тиімділік көрсеткіштері болып басқарылатын зейнетақы активтерінің табыстылығы, ЖЗҚ инвестициялық портфелінің диверсификациялау деңгейі табылады.

7-суретке сәйкес ЖЗҚ  зейнетақы активтері бойынша инфляция деңгейі мен нақты табыстың орташа коэффициенті әр түрлі тенденцияға ие. Инфляция деңгейі 2000-2006 жж 9,8 % -8 %-ке дейін өзгерген, ал зейнетақы активтері бойынша нақты табыс коэффициценті үнемі төмендеген және жылдар бойынша құрады: 2000 ж – 6,7 %, 2002 ж – 5,83 %, 2003 ж – (-0,34 %), 2004 ж - (-3,2 %), 2005ж - (-2,45 %), 2006 ж - (-2,85 %). / 6, 9 б./.

                  

 

Сурет 7. Нақты табыстың орташа өлшенген коэффициенті өзгерісінің динамикасына инфляция қарқынының әсері

 

Табыстылық көрсеткішіне үлкен әсер еткен факторлар: зейнетақы  қорларының қызметін басқаруды ұйымдастыру, олардың инвестициялық саясаты. 2004-2005 жж. Табыстылықтың төмендеу себебі – ол 2005 ж бюджетке жеткілікті кіріс болуына байланысты ҚР қаржы министрлігі бағалы қағаздарды  эмиссия жасауды тоқтатты. 2005 жылдың үшінші тоқсанында рынок БҚ эмиссиясына 50,9 млрд. Теңгеден құр қалды, нәтижесінде зейнетақы қоры активтерінде бағалы қағаздар үлесі 35,2 %-ке дейін төмендеді. Сонымен қатар, Қазақстьанның зейнетақы қорлары жиналған зейнетақы жарналарын сақтау және көбейту бойынша салмақты қиындықтарға тап болды.

Табыстылықтың төмендеуінің негізгі себептері: қаржы құралдарының дефициті мен бағалы қағаздар нарығындағы  теңгенің нығайту созылмалылығы  мен төмеңгі табыстылығы.

Зейнетақы активтері  бойынша табыстылықты ұлғайту мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банктің 20шілде 2003жылға №264 зейнетақы активтерінің инвестициялық басқару қызметі бойынша ережелерді бекіту туралы жарғысына өзгерістер мен толықтырулар туралы “Қазақстан Республиканың Ұлттық Банктің 26 желтоқсан 2003 жылғы № 488 жылғы жарғысын қабылдады, бұл жарғыда зейнетақы активтерін ипотекалық облигацияға инвестициялардың лимиттері 15%-ға, ал "Қазақстан Республикасының Даму Банкінің" ЖАҚ облигацияларына да әр жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің  жалпы көлемінің 15%-на дейін кеңейтілді. Сонымен қатар, бұл жарғымен зейнетақы активтері есебінен "ВВВ" ("Standart &Poor's"және "Fitch" рейтингтік агентствалардың сыныптамасы бойынша) немесе "ВАА" ("Moody's Investors Service"рейтингтік агенстваның сыныптамасы бойынша) рейтингтік бағасы бар шетел эмитенттерінің қарыздық бағалы қағаздарын алуға және "ВВВ" ("Standart &Poor's"және "Fitch" рейтингтік агентстволардың сыныптамасы бойынша) немесе "ВАА" ("Moody's Investors Service"рейтингтік агенстваның сыныптамасы бойынша)  рейтингтік бағасы бар шетел эмитенттерінің қарыздық бағалы қағаздарың әр бөлек жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерінің жалпы көлемінен 10% -дан көп емес мөлшерде алуға рұқсат етілген.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің 2003 жылдың 26 желтоқсанындағы № 487 "Бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссияның жарлығына толықтыруларды енгізу туралы 2000 жылдың 15 қарашадағы №87" "Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар үшін пруденциалық нормативтер туралы ережелер" қаржылық агентігінің облигацияларына инвестициялау кезінде бір эмитенттің өз меншікті капитал мөлшерінен бағалы қағаздарға инвестиция бойынша шектеулер алынып тасталды / 40, 21 б. /.

2004 жылғы шілдеде жағдайды  жақсарту үшін "Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ережелерге" озгертулер ензігді. Жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздардан басқа, МБҚ-ға инвестициялау бойынша ЖЗҚ әр біреуінің міндеттемесі зейнетақы активтерінің жалпы көлемінен 35%-тен 25%-ына дейін төмендетілді. Алғаш рет тазартылған алтынға 5%- дан кем емес салым салуға құқық берілді. Ипотекалық облигацияларға 20%-ға дейін және "Қазақстанның Даму Банкісінің" ЖАҚ облигацияларына 15% инвестициялау лимиті жоғарылады. Шетел эмитенттерінің акциялары 40%-ға дейін жоғарғы рейтингті бағалы қағаздарды иемдену үшін мүмкіндіктер елеулі түрде кеңейтілді. Соған қарамастан, зейнетақы қорлары мен басқарушы компаниялардың қаржы құралдарының созылмалы дефициті жағдайында таңдаулары жоқ.  Олар нарықта бар құралдарға қаржы салуға тура келеді. Сонымен қаржы портфеліндегі ГЦБ үлесі алғашқы 6 ай ішінде не бары 2,7 пункте төмендеді, 53,3%-дан 50,6%-ға. Соған қоса МБҚ бойынша табыстылықтың төмендеуі жалғасады. 2003 жылдың желтоқсанында 5,7%-дан сол жылдың маусым айында 4,98%-ға төмендеген табыстылық барлық қорлардың активтердің әрбір үшіншісі Ұлттық Банктің қысқа мерзімді нотасына сәйкес келеді. Бірақ Қаржы Министрлігі мен Ұлттық Банкі жылына табыстылығы 5-6-7% қағаздарды шығаруды жоспарлайды және шығарады. Осымен жылдық инфляция 6-7% құрайтынын ресми түрде жариялайды. Қазіргі таңда ЖЗҚ активтерінің 51% мемлекеттік қағаздарға салынған. Осылайша, зейнетақы қорлары мемлекетке 1,5млрд. долларға жуық қарызданды / 41, 28б. /.

Корпорациялық бағалы қағаздар нарығында 2004 жылдың 1-ақпанында қолданыстағы акцияларды шығарушы 2924 акционерлік қоғам тіркелді. Бағалы қағаздар нарығында 52 брокер-диллерлер, 19 тіркеушілер, 10 банк- кастодиандар 2 өзін-өзі реттейтін ұйым және бағалы қағаздар портфелін басқаратын 10 ұйым қызмет етеді.

2004 жылдың қаңтар айында 9 акция шығарылымы мен номиналды құны 5,0 млрд. теңге болатын 1 мемлекеттік емес облигациялар шығарылымы тіркелген. 1 ақпанындағы жағдай бойынша айналыста 3523 қолданыстағы акциялар шығарылымы мен жиынтық номиналды құны 179,2 млрд. теңге болатын 71 қолданыстағы мемлекеттік емес облигациялар шығаралымы болды / 19, 93 б. /.

2004 жылы инвесторлар  үшін тартымлыққа ие болғандықтан, КИК – тің облигацияларының 53% - ы зейнетақы қорлары арасында  орналастырылды.

Бекітілген пруденциялық  нормативтерді есепке алып КИК –  тің облигациясында зейнетақы қорларын инвестициялау үшін әлеует шектелмеген, себебі, КИК облигацияларына зейнетақы қорларының салған ақшаның көлемі қазіргі уақытта 10% - дейін инвестициялаудың максималды мүмкін деңгейінде таза зейнетақы активтерінің жалпы сомасынан 0,14% – тен 9,42% - ды құрайды. Сонда 16 зейнетақы қорының ішінде тек екеуі КИК облигацияларына зейнетақы активтерін орналастырмаған. Ипотекалық облигацияларға инвестор ретінде зейнетақы қорларына тарту үшін қызмет етуші тетік зейнетақы қорлары активтерін орналастыратын қаржы құралдарының тізбесіне өзгертулер мен толықтырулар енгізу. Сонымен қатар, инвестициялау мүмкіндігінің жоғары инвестициялау мүмкіндігінің бөлігінде пруденциялық нормативтерді кері қарау болып табылады.

Соңғы уақытта зейнетақы  активтерін басқарудың негізгі құралдарының бірі Ұлттық Банктноталары мен МЕОКАМ, әйтсе де, бастапқы және екінші нарықтағы инфляцияның ағымдық деңгейін назарға ала отырып, бұл облигациялар теріс нақты табыстылыққа иемденеді. 

Зейнетақы ақша салымдарының обьектілерінің мәні жағынан екіншісі қазақстандық  эмитенттердің корпорациялардың облигациялар болып табылады. Бұл құралдардың жиынтығы қазіргі таңда жоғарғы қарқынмен кеңеюде. Жуық жылдары нақ осы бұл облигацияларға зейнетақы қорларының активтерін орналастырады.

2003 жылы ЗАИБАҰ негізінен  белгілі американдық компаниялардың  акцияларын иеленді: "Microsoft Corp.","PepsiCo","Procter&Gamble" және т.б. Шетел эмитенттерінің  корпорациялық қарыздық бағалы  қағаздар арасында АҚШ,Голландия,  Австрия, Австралия және ФРГ  сияқты елдердің мекемелері мен қаржы компанияларының облигациялары мен  ғаламдық ноталары бар.

Сонымен қатар, зейнетақы  қордарының қаржысына  халықаралық  шетел ұйымдарының ноталары мен  евро ноталары сатып алынды. Ондай  ұйымдарға: АБР, Америкааралық даму банкі, Еуропалық инвестициялық банк, МБРР, ЕБРР. Шетел мемлекеттерінің МБҚ – дан АҚШ облигциялары,  ФРГ үкіметінің евроноталары мен Швеция Корольдігінің ішкі облигацияларын бөліп көрсетуге болады / 43, 89 б. /.

Зейнетақы активтерін басқару  бойынша жүргізілген талдау қазіргі кезде зейнетақы қорларының қаржы салымдарының негізгі мәселесі инфляцияның төмен деңгейінен табыстылықтың құлауы екендігін көрсетеді. Табыстылықтың құлауы соңғы жылдары болды, ал 2003 - 2004 жж.  олардың бірден төмендеуіне АҚШ долларына қатысты теңгені нығайтуы елеулі әсер етті. Табыстылықтың құлауының тағы да бір себебі ең бірінші жылдары активтердің негізгі үлесі салынған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша инвестициялық табыстылықтың төмендеуі болып табылады. Валюта түрі бойынша инвестциялық портфельдің құрылымын диверсификациялау бойынша жұмыс табыстылыққа күтілген оң әсер тигізбеді.

Зейнетақы активтерін инвестициялаудың келесі бір мәселесі инвестициялауға  қаржы құралдарының жеткіліксіздігі  болып табылады. Сонымен қатар, бұл  мәселе зейнетақы салымдарының табыстылығына белгілі әсер етті. Егер басында бастапқы орналастыру кезінде эмитенттер табыстылыққа ерекше көңіл бөлмесе, уақыт өте келе эмитенттер оны ескере бастады: егер нарықта бағалы қағаздарға сұраныс ұсыныстан жоғары болса, онда бұл қағаздардың табыстылығын төмендетеді. Бұл жағдай банктік депозиттер бойынша да осылай болады. Зейнетақы қорларының активтерінің инвестициялау нормативтерінің өзгерісі қаржы нарығының даму мәселесін шешпейді,тек белгілі уақытқа мәселенің өткірлігін төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда тартымды құралдардың жиынтығы қажет болады. Экономиканың нақты секторының дамуына қатысты зейнетақы қорлары активтерінің қолдануына келетін болсақ, онда берілген сұрақ тағы да қаржы нарығының дамымағанына келіп сүйенеді. Себебі, қазіргі уақытта берілген экономика сегментіне активтер тек банкілік жүйемен емес, сонымен қатар корпорациялық бағалы қағаздарды сатып алу арқылы инвестициялайды. Бірақ, қор нарығындағы  қазақтандық эмитенттердің мемлекеттік емес корпорациялық бағалы қағаздардың ұсынылатын көлемі инвестор жағынан сұранысты қанағаттандыруға жеткіліксіз, соның ішінде институционалдық . Қазақстанның қаржыгерлер ассоцациясы 2005 – 2007 жылдарға арналған Қазқстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасын жасау бойынша жұмысшы группасының аясындна келесідей ұсыныстар дайындалды:

• KASE "А" және "Б" категорияларының талаптарын құрылымдау бойынша шаралар жүргізу, сыныптама енгізу. Көрсетілген талаптарға байланысты зейнетақы қорларын тарту нормативтерін өзгерту. Негізінен құрылымдалған "Б" алаңының жоғарғы классына зейнетақы активтерін жіберуге рұқсат беру туралы сұрақты қарастыру;
• "А" категориясының сату бойынша ұйымдастырушыларының ресми тізіміне кіретін компания акцияларындағы зейнетақы қорлар инвестицияларының лимитінің жоғарлау талаптарын қарастыру. Сонымен қатар, мысалы, "Көгілдір фишка" жекешелендіруде пакеттің белгілі бөлігін тек қана зейнетақы қорларының арасында орналастыру және т.б.

Одан басқа, экономиканың нақты секторының дамуында зейнетақы  қорларының қатысуын активизациялау мақсатында ірі инвестициялық жобалар бойынша мемлекеттік кепілдеме беру мүмкіндігін қолдануды болжайды.

Сонымен, қазіргі кезде  тек қарыздық құралдар нарығы емес, сонымен қатар бағалы қағаздардың  активті нарығы қажет. Бұл мүмкін болады, егер мемлекет қор нарығының дамуы бойынша шаралар комплексін қолданғанда, соның ішінде мақсатты индустриалды саясатты енгізгенде. Қор нарығында құралдары "В"-дан "А"-ға дейінгі категория тізбесіне жататын даулетті жане ашық эмитенттер болуы қажет. / 5, 100 б. /.

Қорыта айтқанда, зейнетақы қорының негізгі мәселелерінің  бірі бұл жинақтау құралдарды орналастыру  болып табылады.Үлкен жинақтау зейнетақы  қорының инвестициялық шоттарындағы қаржылық құралдардың дефициті пайдаланады. Сонымен қатар қор нарығындағы тенгенің ревальвациясымен АҚШ долларының арасындағы  төмен пайдалылығы себебінен кейбір акциялардың пайдасы да төмендейді,бұл қаржылық құралдардың пайдалылығының төмендеуін көрсетеді.Теңгенің ревальвациясы барлық валюталық құралдардың үлесінің төмендеуіне әкелді.Жаңа әдістерін қолдану арқылы зейнетақы қорының инвестициялық қоржынның табыстылық деңгейін бағалауға көмектеседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ  ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН  АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

 

Бұл тарауда жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың дүниежүзілік тәжірибесі зерттеліп және оның Қазақстанда пайдалану мүмкіндіктері қарастырылады, Қазақстан Республикасында инновациялық бағдарламаны іске асыруда  жинақтық зейнетақы қорларының мүмкіндіктерін пайдалану жолдары айқындалады.

 

 

1.  Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және

      оны Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері

 

Экономикада жұмыс iстеп, пайда әкелетiн зейнетақы жиналымдарының сақталуы мен олардың инвестициялық  ресурстарға айналуының кепiлi туралы мәселе тек Қазақстанның алдында турған жоқ.. Халыктың зейнет жасына жету процесiнiң тездетуi мен зейнетақыға жұмсалатын каржының болашақтағы ‘ жетiспеушiлiгi зейнетақымен қамсыздандыру проблемасын шешудiң жаңа жолдарын iздеуге мәжбүрлеуде және де әлем елдерiнiң саясаткерлерi мен үкiмет алдында тұрған мәселелердiң бiрi болып табылады. Әртүрлi елдерде зейнетакы жүйесiн реформалаудың варианттары көп, бiрақ соңғы он жыл iшiндегi басым тенденцияға ие болғаны бөлу принципiнен жинақтаушыға ауысуы болды. 
    Зейнетақымен камсыздандырудың жинақтаушы жүйесі өз өздігiнен қартайған қоғамды барлық қиыншылықтардан қорғаушы бола алмайды. Әлемдік тәжірибе олардың қызметінің жетiстiгi бір мағыналы еместiгін көрсеттi, ал зейнетақымен қамсыздандырудың қазiргi жүйесiнiң реформалау бағыттарының әрбiр қадамы, жинақтаушы жүйесi концепциясының салдарынына кешенді бағалау мен белгiлi шарттарды сақтауды талап етедi, зейнетақы қаражаттарын болашақта зейнеткерлерге табыс әкелетiн инвестициялық ресурстарға айналуын болжамдайды. Бұл жүйенің күтiлетiн артықшылықтарына рынокта зейнетақы активтерін тиімдi басқару есебiнен, оның барлық қатысушылары үшін жаңа ережелердi сақтаған жағдайда ғана жетуi мүмкiн. Америка Құрама Штаттарының тәжiрибесi, жинақтаушы схеманың жетiстiгi — дамыған қаржылық инфрақұрылыммен, тартымды инвестициялық объектілердің болуымен, елдерi қор рыногының өлшемдi бақылануымен, инвестициялық қоржынды сауатты қалыптастыру және әртараптандырумен байланысты екендiгін көрсеттi. Бұл жағдайда штаттық және жергілікті зейнетақы жүйелері ерекше қызығушылық туғызады. Қазірдің өзiнде жиынтық активтер 2,2 млрд. долларды, инвестициялық кiрiс зейнетақы төлемдерін қаржыландырудың маңызды көзіне айналды/ 43, 56 б./.  
     АҚШ-та зейнетақымен қамсыздандырудың дамуы зейнетақы жүйесiн реттеудiң формалары мен әдiстерiнiң әртүрлiлiгiмен ерекшеленедi. Құрама штаттарындағы бөлушiлiк түрiндегi мемлекеттiк зейнетақылық сактандырудың жалпы ұлттық бағдарламасымен қатар, жергiлiктi билiк органдары мен штаттар деңгейiндегi зейнетақы жүйелерi және де жинақтаушы түрiне жататын жеке  зейнетақы жоспарлары жұмыс жасайды.