Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары

 

 

 

Сурет 6. 2005-2006 жж. Қазақстандағы инвестициялық табыстың және

зейнетақы жинақтарының динамикасы, млн теңге

 

2006 жылыдың 1 қыркүйегіне  инвестицияланған зейнетақы активтерінің  көлемі 801 437 млн. теңге құрады, немесе осы жылдың тамыз айымен салыстырғанда 18 922 млн. теңгеге немесе 2,42 % артты / 7, 14 б. /.

Таза табыстың ең көп  көлемін келесі қорлар иеленген: «Қазақстан БТА»- 38,75 %, «Қазақстан Халық Банкі» 34,38 %, «МЖЗҚ» - 9,86 %, «Ұлар-Үміт» - 7,56 %.

Қор нарығының дамуы  мен салым салуды кеңейту үшін қаржы құралдарының саны бірте-бірте өсіп келеді. Зейнетақы қорларына шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарына, оның ішінде жеке, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына салым салуға рұқсат етілді. Сонымен бірге, нарықта биліктің жергілікті атқарушы органдарының бағалы қағаздары – муниципалдық бағалы қағаздары пайда болды. Екінші деңгейлі банктердің депозиттеріне ЖЗҚ-ға  40%-ға дейін активтерді салуға рұқсат етілді (Кесте 7). Бірақ банктер депозиттер бойынша сыйақының төмен мөлшерлемесін ұсынумен байланысты, ал ол 2001 жылдың басында мүмкін болатын тәуекелділік есебін ескерген жағдайда зейнетақы қорлары үшін тиімсіз еді, банктің депозиттеріне зейнетақы активтерінің кем дегенде 3% орналастырылды. 2001 жылы Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында  “Қазақмыс Корпорациясы” АҚ акциялары мен  “Қазақтелеком” АҚ облигациялары есебінен мемлекеттік емес бағалы қағаздардың айналыс көлемі өсті, ал мемлекеттік бағалы қағаздар үлесі төмендеді, сол себепті мемлекеттік емес бағалы қағаздарды сатып алу бойынша ЗАИБАҰ жандана бастады.

 

Кесте 7

     Қазақстанда   ЖЗҚ   жиынтықты инвестициялық  портфель (01.09.2006 ж.)

 

Қаржылық тетіктер	01.09.2006 ж
	Млн. теңге	%
1	2	3
ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары, оның    ішінде	222 743	27,79
ҚР еврооблигациялары	2949	0,37
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары	179 041	22,34
Ұлттық Банк ноталары	40 753	5,08
Жергілікті атқарушы органдардың  бағалы қағаздары	-	-
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік  емес бағалы қағаздары	77 126	9,62
Акциялар	1518	0,19
Облигациялар	75608	9,43
Шетел инвестциялық қорларының пайлары	54	0,01
Халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары	63	0,01
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік  бағалы қағаздары	10 190	1,27
Алтын	8 064	1,01
ҚР эмитенттерінің мемлекеттік  емес бағалы қағаздары, оның ішінде	354 232	44,20
Акциялар	102 917	12,84
Облигациялар, оның ішінде	251 315	31,36
АҚШ долларына айналғаны	2 724	0,34
Теңгеге айналғаны	248 591	31,02
Екінші деңгейлі банктер салымдары	128 965	16,09
Жалпы	801 437	100

Ескертпе:дерек көзі-Аналитичекая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане» /6 , 8 б./.

 

Зейнетақы активтерінің табыстылығын қамтамасыз ету және экономиканың нақты секторына оларды бағыттау мақсатында 2002 жылы ЗАБК сұрақтары  бойынша нормативтік актілерге  келесідей өзгертулер енгізілді / 13, 28 б. /:

- Қазақстан Республикасының жергілікті атқарушы органдары шығарған бағалы қағаздарынан басқа мемлекеттік бағалы қағаздарына инвестициялаудың төменгі шегі активтердің жалпы көлемінен 40%-дан 35%-ға дейін төмендетілді;

- Қазақстан Даму Банкінің  облигациялары мен ипотекалық облигацияларға инвестициялаудың жоғарғы шегі зейнетақы активтерінің жалпы көлемінен 5%-нан 10%-ға дейін өсірілді;

-  муниципалдық бағалы қағаздарға салымдар 5% жоғары болмауы тиіс;

- халықаралық банктер шығарған бағалы қағаздарға салымдар 10% жоғары болмауы тиіс;

- ипотекалық облигациялардан басқа “А” категориясындағы мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялаудың шегі 45%-дан 50%-ға дейін көбейді. Жинақтаушы қорлардың қоржынындағы корпоративті акциялар 30%-дан жоғары болмауы тиіс, корпоративті облигациялар 5%-дан жоғары, банктік депозиттер 20%-дан жоғары құрамауы тиіс;

    -  шетел корпоративті бағалы қағаздар үлесі 10%-дан жоғары аспауы тиіс;

    - халықаралық қаржы ұйымдары шығарған бағалы қағаздар шегі 10%-дан жоғары аспауы тиіс.

Қазір “А ” листингісінде 14 компания мен банктер бар, осыған орай корпоративті облигациялар нарығы дами бастады.Бүгінгі таңда бағалы қағаздардың корпоративті нарығында 600 млн. АҚШ долл. айналыста. Ол 2,5% ЖІӨ  құрайды және бұрынғы кеңес елдерінің ішінде ең жақсы көрсеткіш болып табылады.

Корпоративті облигациялардың  биржалық нарығының дамуы 1999 жылы басталды, олардың алғашқылары 1999 жылы 1 ақпанынан  бастап биржаның ресми тізіміне кіргізілді. Осы жылы (7 шілдеде) жергілікті атқарушы органдардың облигацияларын орналастыру бойынша ағашқы рет аукцион өткізілді.

2004 жылы 1 қаңтарда ұйымдастырылған  нарықтың корпоративті облигацияларының  капиталдануы 373,0 млрд. теңгені құрады (2,6 млрд. АҚШ долл.), ол 1 жыл ішінде 96,5%-ға өсті және жалпы ішкі  өнімнің 8,4% құрады. Жыл аяғындағы ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған нарықтың айналыстағы қазақстандық ішкі корпоративті облигацияларының көлемі екі есе аз және 182,5 млрд. теңгені құрайды (1,27 млрд. АҚШ долл.)  (Кесте 9) / 29, 33 б./.

Корпоративті облигациялар қазақстандық экономикаға бағалы қағаз нарығы арқылы инвестицияларды тартудың негізгі құралы болып табылады. Бірақ 2004 жылы 1 сәуір айындағы мәліметтер бойынша шығарылған облигациялардың саны  не бәрі 75 құрады, ол акционерлік қоғам (АҚ) мен жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер болуы мүмкін әлуетті эмитенттердің жалпы санынан өте төмен үлесті құрайды. Осы кезде “А” категориясы бойынша облигациялардың 48 шығарылымы (29 эмитенттердің) және “В” категориясы бойынша облигациялардың 11 шығарылымы (11 эмитенттердің) Қазақстандық қор биржасының ресми тізіміне кіргізілді.

 

Кесте 8

Қазақстандық корпоративті облигацияларының көлемі

 

жылдар	Жыл аяғындағы айналыстағы ұйымдастырылған  нарықтың корпоративті облигацияларының көлемі			Жыл аяғындағы шығарылуы жарияланған  корпоративті облигациялардың көлемі
	млн. теңге	млрд.    АҚШ долл.	ҚР ЖІӨ-не  %	млн. теңге	млрд.    АҚШ долл.	ҚР ЖІӨ-не  %
1	2	3	4	5	6	7
2001	88.085,555	0,58	2,7	236.442	1,57	7,3
2002	184.793,523	1,19	4,9	284.639	1,83	7,5
2003	364.329,671	2,54	8,2	379.104	2,6	8,5

  Ескерту:дерек көзі-Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігінің мәліметтері бойынша.

 

Облигация эмитенттерінің санын өсіру үшін эмитенттерге деген  сенімділіктің жеткіліксіздігі  мен капиталдандырылған компаниялардың шектеулі саны кедергі болуы мүмкін. Бұл кезде нарықтың осы сегменті динамикалы түрде дамып келеді, жыл сайын 100% жоғары өсіп келеді және үлестік нарықпен салыстырғанда үлкен перспективаларға ие (Кесте 8).

Корпоративті бағалы қағаздарға инвестиция үлесінің өсуі салымдардың шегінің өзгерісімен ғана емес, сонымен қатар отандық кәсіпкерлердің рейтингтерінің өсуімен байланысты. Биржалық сауда-саттыққа  жоғары рейтингті “А” және ”АА” – бағалы қағаздар ғана жіберіледі. Осы кезде эмитент ең алдымен бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына өтіп, халықаралық стандарттар бойынша аудит жүргізуі керек және Қазақстанда қор биржасындағы “А” листингіге кіру қажет.

Зейнетақы активтерінің үлкен бөлігі 90% Алматы қаласында  орналастырылған, себебі республиканың  қаржы нарығының барлық техникалық инфрақұрылымы (орталық депозитарий, қор биржасы, өкілетті орган) және оның негізгі субъектілеріің көп бөлігі (кастодиан-банктер, ЗАИБАҰ, брокерлік және дилерлік компаниялар мен т.б.) осы жерде орналасқан.

Ірілеріне "Қазақстанның Халық Банкісінін" ЗАИБАҰ, МЖЗҚ,"Жетісу". Олардың әрбіреуінің басқаруында 50 млрд. теңгеден көп актив бар. Жалпы, бұл ЗАИБҰ  нарықтың 70%  жуығын иемденуде./ 37, 125 б./.

Жинақтаушы зейнетақы жүйесінін негізгі идеяларының бірі зейнетақы жарналардың қорлануы мен инвестициялық табысты алуы есебінен тұрақты болашақты қамтамасыз ету. Бұл көрсеткіш зейнеткерлермен қатар, ЖЗҚ өздері үшін де маңызды, себебі олардың табысы инвестициялық портфельдің табысымен байланысты. Бастапқы кезеңде зейнетақы қорларының табыстылығы жеткілікті жоғарғы деңгейде болды, себебі зейнетақы активтері үлкен болмады және оларды қамтамасыз ету үшін қаржы құралдары жеткілікті болды. Бірақ жүйенін дамуына байланысты оған халықтар көптеп тартылды және сәйкесінше активтер өсті.Қаржы құралдары зейнетақы жүйесінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болды. 

Қор қызметін қамтамасыз етуінің жалғыз көзі жарғылық капиталы болып табылады. Сондықтан жарғылық капиталдың өсуі қорды қолдау үшін қажетті болды. 2003 жылдың 1 шілдесінен қазақстандық зейнетақы жүйесі инвестициялық активтердің нарықтық бағалауына көшті. Портфельдің нарықтық бағаламасы ЖЗҚ-ң номинальды және нақты табыстарының коэффициентерінін мәніне әсер етті, ол 1 шілдеге дейін және кейінгі берілгендерді салыстырғанда көрініп тұр. Зейнетақы активтерінің нарық бағалауын енгізуден бұрын қарыздық бағалы қағаздар бойынша инвестициялық табыс номиналға сыйақыны күнделікті есептеу сомасы мен сату мен сатып алу немесе өтеу бағаларының арасындағы айырмаға тең. Нәтижесінде бұл айырма тек бағалы қағаздарды сату кезінде инвестициялық табыс мөлшеріне әсер етті. Бағалы кағаздарды иелену кезеңінде оның инвестициялық табысына тек қана сатып алу бағасы мен номинал арасындағы айырма күнделікті амортизациясы әсер етті. Номиналдан жоғары бағалы қағаздарды сатып алу кезінде залал иелену кезені ішінде тең үлеспен есептелді, номиналдан төмен бағалы қағаздарды сатып алу кезінде де табыс осылай есептеледі.

Үлестік бағалы қағаздар бойынша инвестициялық табыс  есептелген дивидендтер (жылына 1 рет) сомасы мен сатып алу  сату бағасының  арасындағы айырма ретінде есептеледі. Яғни, егер дивиденттерді ескермесе, онда инвестициялық табыс тек акцияларды сату кезінде өзгереді. Инвестициялық портфельде бағасы түскен акцияны иеленуге және залалды көрсетпеуге болатын болды,сонымен қатар бағасы көтерілген акцияны да иленуге болады. Активтерді бағалау есебінің жаңа әдістемесін енгізу сатып алу бағасы мен ағымдық нарықтық күн арасындағы күнделікті айырмасын ескеруге мүмкіндік береді және ол эмитенттің қаржылық жағдайындағы, қаржы құралдарының нарықтық қызығушылығы өзгерісі нарықтық бағаның өзгеруінде көрініс табады,ал ол өз кезегінде табыс коэффициентінде білінеді / 15, 36 б./.

Созылмалы теңге ревальвациясы  зейнетақы жүйесінін портфельді біріктіру құрылымында көрініс  тапты. Мысалға, портфель құрылымында  барлық категориянің валюталық құралдар үлесі қысқарды. Қазақстанның тәуелсіз қарызындағы еврооблигация үлесі, ішкі муниципальды облигациялар, отандық корпорациялық облигациялар, шетел бағалы қағаздарды қысқарды. Атап өту керек, еврооблигация үлесі олардың жоғарғы өтімділік және жаппай сату есебінен қысқарды. Басқа қаржы құралдарының қысқаруы теңгеге шаққандағы АҚШ долларының арзандауымен байланысты. Бұл кезең ішінде ЖЗҚ инвестициялық портфельдің құрылымында Ұлттық Банктің қысқа мерзімді ноталарының үлесі өсті. Бұл өсу баламалы құралдарды салудың болмауымен байланысты,валюталық құралдарды сатып алу тиімді болмағандықтан ішкі нарықта Қаржы министрлігі қарызға алуды қысқартуы қор нарығында МБҚ дефицитіне әкелді. Бағалы қағаздардың табыстылығының төмендеуіне және МБҚ жеткіліксіздігіне байланысты соңғы уақытта зейнетақы активтерін орналастыру мәселесінің шиеленісуінде. Зейнетақы активтерін орналастыру үшін қаржы құралдарының дефициті зейнетақы қорлары активтерінің құрылымына елеулі өзгерістер әкелді. Бұған байланысты ЗАИБАҰ мен МЖЗҚ портьфельдерінде МБҚ үлес салмағы қысқаруда және инвестициялардың басқа құралдарының , ең бірінші екінші деңгейлі банктер депозитінің үлес салмағы өсуде.  

 

Кесте 9

Жинақтаушы зейнетақы  қорларының нақты және номиналды

табыстар коэффициенттерінің динамикасы,%

 

Жинақтық зейнетақы қоры	Номиналды табыс коэффициенті (К1)			Нақты табыс коэффициенті (К2)
	31.12.03 ж. – 31.12.04.ж	31.12.04 ж. – 31.12.05.ж	Ауыт қуы	31.12.03 ж. – 31.12.04.ж	31.12.04 ж. – 31.12.05. ж	Ауыт қуы
1	2	3	4	5	6	7
МЖЗҚ	14,80	8,80	- 6,00	7,69	1,87	- 5,82
Халықтық зейнетақы қоры	12,46	7,54	-4,92	5,50	0,69	- 4,81
Каспий-МұнайГаз	12,46	7,40	- 5,24	5,67	0,56	- 5,11
Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ	12,71	7,38	- 33	5,73	0,54	- 5,19
Филипп Мрис Қазақстан	11,42	7,16	- 4,26	4,52	0,34	- 4,18
Отан	9,87	6,91	- 2,96	3,07	0,10	- 2,97
Сенім	12,91	6,79	- 6,12	5,92	- 0,01	- 5,93
Капитал	-	6,52	-	-	- 0,26	-
ВалюттранзитҚор	12,38	6,23	- 6,15	5,42	- 0,53	- 5,95
ҰларҮміт	12,97	5,86	- 7,11	5,98	- 0,88	- 6,86
Қорғау	11,36	5,67	- 5,69	4,47	- 1,50	- 5,52
Мұнай-Газ-Дем	13,12	5,56	- 7,56	6,12	- 1,16	- 7,28
Қазақстан	13,27	5,35	- 7,92	6,26	- 1,36	- 7,62
Құрмет	13,27	5,19	- 8,08	6,26	- 1,50	-7,76
Қонаев атындағы ЖЗҚ	11,87	4,61	- 7,26	4,94	- 2,05	- 6,99