Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары

Инвестициялық портфель табыстылығын анықтауда маңызды  рөл, сонымен қатар оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы жүйелерінде үкімет қорларды қаражатының көп бөлігін мемлекеттің қарыздық құралдарына және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір мемлекеттерде бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып келеді. Мұнда нарық активтеріне биржалық котировкаларымен екілік нарығы жоқ мемлекеттік қарыз қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы қоры үшін арнайы шығарылуы мүмкін) сонымен қатар депозиттік шоттар(негізінен мемлекеттік банкілерде ашылатын) жатады.Дегенмен, депозиттер жалпы жағдайда нарықтық емес активтер(депозиттік емес сертификаттар шығарудан басқасы) болып келеді. Инвестициялық портфель  құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе мемлекеттік қағаздармен бір классқа бірігеді, сондықтан да берілген классификацияда нарықтық активтерге жатады.

 

Кесте 2

    Әр түрлі  мемлекеттерде инвестициялық портфельдің   құрылымы, %  

 

Мемлекеттер	Қарыздық құралдар		Нақты активтер
	Мем.қарыз/ депозиттер	Несие қамтамасыздан ған облигациялар	акциялар	Жылжыма-лы мүлік/басқаактивтер
1	2	3	4	5
АҚШ	100	0	0	0
Оңт.Корея	89	3	3	6
Япония	63	17	19	0
Малайзия	63	21	15	1
Швеция	42	40	0	18
Орташа көрсеткіші	75	14	3	8

Ескертпе: дерек көзі–Зейнетақы активтерін инвестициялау//Құнды қағаздар нарығы, №11.2004ж. / 8, 12-15б. /.

 

“Зейнетақымен қамсыздандыру  туралы” ҚР заңына сәйкес зейнетақы  резервтер қаражатын орналастыру  мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын инвестициялау мына қағидалар негізінде жүзеге асырылады :

- көрсетілген қаражаттар  сақталымын қамтамасыз ету;

- инвестициялық портфельдің  табыстылығын, диверсификациясын, ликвидтілігін  қамтамасыз ету;

- саналымдық бағалануға  келетін объективті критерийлер  негізінде инвестициялық стратегияны анықтау;

-   құнды қағаздар  сенімділігінің есебі;

-  зейнетақы резервтер  қаражаттарын  ораластыру процессінің  мөлдірлілігі және зейнетақы  жиналым қаражаттарының мемлекеттік,  қоғамдық қадағалау және бақылау  органдары үшін инвестициялау;

-    инвестициялық  процессті кәсіби басқару;

Зейнетақы активтерін басқару  үшін шығындар үлесі заңмен бекітілген және оны құрайды:

  -   салымдардың  1%(салымшылардың кеткен жалақысының  10%-нан қор 1%, басқару үшін алады,

  -   инвестициялау  процессі кезінде алынған табысының 10% зейнетақы да қорының өзімен шарт бойынша басқарушы компаниясы арасында бөлінеді /4,3б./.

Дүниежүзі тәжірібесіне  сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің  қызмет етуі барысында зейнетақы  қорлары инвестциялауды өз бетінше  жүргізеді, басқару компаниясы немесе мемлекеттің экономикалық жағына, қаржы рыногі мен зейнетақы жүйесінің дамығандығына, еліміздің экономикалық процессіне мемлекеттің араласу деңгейіне, т.б. факторына байланысты бірігіп жүргізеді.

Қазақстанда осы уақытқа  дейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынан басқа инвестициялық қызметті өз бетінше жүргізуге қорлар құқылы емес болды. Қазіргі уақытта қорлар  келісім берілген бағыттар бойынша зейнетақы резервтерді өз бетінше орналастыра алады.Басқарылым компаниялардың көмегімен  басқарғанда, соңғысы заң талаптарына сәйкес берілген қызмет түріне рұқсаты(лицензиясы) болуы керек. Зейнетақы жиналым қаражатының басқару компанияларына өтуін қор Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің  және «Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР Заңының талаптарына сәйкес құрылған сенімгерлік басқару шартының негізінде жүзеге асырады /3,3б./.

Зейнетақы резервтер  қаражатының және зейнетақы жиналым  қаражатының сенімгерлік басқаруға  өтуімен де, басқару компанияларына оларға деген меншік құқығы өтпейді. ҚР Азаматтық кодексінде қарастырылған әдістерімен басқарушы компания сенімгерлікпен басқару шартына сәйкес қормен берілген зейнетақы резервтер қаражатын қайтарып беруді  қамтамасыз етуі қажет. Ескере кететін жағдай, ҚР Заңына сәйкес басқарушы компания қор мен оның қатысушылары алдында өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда жауап береді. Осы кезде басқарушы компания қор міндеттері бойынша қатысушылар алдында жауап бермейді.  Зейнетақы резервтер қаражаттарын өз бетінше ҚР мемлекеттік құнды қағаздарына, банктік депозиттеріне, басқа да инвестициялар объектілеріне өтуі ҚР Үкіметі қарастырылған жағдайда жүзеге асады.

 Қорының зейнетақы  ережелеріне және мемлекет бекітілген  лимитіне сәйкес құрылған зейнетақы  резервтер қаражатының орналастырылуы қатысушылар мүдделеріне сәйкес зейнетақы резервтер қаражатының өсуі мен сақталуы мақсатында ғана жүзеге асады. Қорларының зейнетақы резервтер қаражатын орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын инвестициялау жөніндегі қызметі кәсіптік қызметке жатпайды. Зейнетақы резервтер қаражаттарын орналастырудан түскен табыс қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етумен байланысты шығындарды өтеуге және қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етуге арналған мүлікті қалыптастыруға бағытталады. Зейнетақы резервтер қаражатын орналастыру тәртібін ҚР Үкіметі бекітеді.

  Инвестициялық активтер  дәл көрсетілген пайыздық мөлшерлемеде  қаржылық құралдарға инвестицияланады. 1998 жылдан бастап, яғни зейнетақы  жүйесін реформалау уақытынан  бастап зейнетақы қорының активтері  ҚР капитал нарығының дамуына әсер етеді деп ұйғарылды. Жекелеген жағдайда, жеке зейнетақы қорларының активтері корпоративті құнды қағаздар нарығының дамуын ынталандырады деп болжамдалды. Бірақ зейнетақы реформаның алғашқы жылдың нәтижелері бойынша активтердің 99,3% мемлекеттік құнды қағаздарға салынды, оның ішінде:еврооблигациялар - 15,53% , қысқа ,орта ,ұзақмерзімді қаржы министірлігінің құнды қағаздарына -81,78% , Ұлттық банкінің ноталары -2%. Зейнетақы қорларын инвестициялау үшін басқа бағыттар болған емес: мемлекетте қордың нарығы болмады, шетел эмитенттердің құнды қағаздарын сатып алуға тиім салынды. Парадоксальді жағдай орнады: Қазақстанның егеменді облигацияларына деген жоғары сұраныстан олар бойынша табыс сол уақыттағы АҚШ облигацияларынан төмен болды.

   Қазіргі уақытта мемлекеттік құнды қағаздар үлесі төмендеді және мемлекеттік зейнетақы қорларының  70% -дай мөлшерін құрады.Заңға сәйкес  зейнетақы қорлары активтерін  басқарушы ұйымдар  зейнетақы активтерін келесі инвестициялық құралдарға инвестициялай алады (2 сурет).

Рұқсат етілген активтер деп ҚР зейнетақы заңының шегінде  рұқсат етілген инвестициялау объектілері  болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда зейнетақы жиналым қаражаттарын инвестициялау процесінде тәуекелді  минимализациялау мақсатымен заң нақты  саны көрсетілген инвестициялау объектілерін көрсетеді. Оларды көбінесе ірі Қазақстандық  және шетел кәсіпорындарының сенімді акциялары, сенімгерліктің жоғары дәрежесі бар Қазақстанның  коммерциялық бактерінің депозиттері құрады.

Рұқсат етілген активтер пакеті зейнетақы заңына, экономика мен қаржы нарығында дамуына өзгерістер енгізуіне байланысты өзгеруі, қайта қарауы мүмкін.

Зейнетақы қорының инвестицияларының  табыстылығын көрсеткіші экономиканың макроэкономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Сонымен қатар, дүниежүзі тәжірибессі көрсеткендей, ол зейнетақы қорының қызметінің ұйымдық нысанасына тәуелді болады / 38, 18 б./.

 Зейнетақы қорының  инвестициялық саясатының қаржы  жүйесінің дамуына әсері оларда  жеткілікті ресурстардын аккумуляциялаумен  ғана емес сонымен қоса олардың өте ұзақ мерзімді болатынымен де байланысты. Ол біріншіден көп бөлігін сыртқы пайдаланудан толтыруға (қазіргі уақытта салыстырмалы ұзақмерзімді несиелердің қайнар көзі ретінде шығады) жағдай жасайды.

Екіншіден, тиімді ұзақмерзімді жобаларды инвестициялауға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, ішкі қарызының  уақытша құрылымын өзгертуге  жағдай жасайды (ол әлі күнге дейін  дәлелсіз себептермен уақытша алып пайдалану пайдасына ығысты).

Жинақтаушы зейнетақыларының кіріспесі әлеуметтік сақтандыру жүйесінің  өзіне ғана емес, бүкіл экономикаға да жағымды әсер етеді. Бұл жүйе ұлттық экономикада инвестициялық ресурстар көлемін көбейте алады.

 

ҚР қаржы министірлігінің мемлекеттік  құнды қағаздары

 

Жергілікті атқарушы органдарының  құнды қағаздары

 

Халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздары

 

Корпоративті акциялар

 

Корпоративті облигациялар

 

Ипотекалық құнды қағаздар

Банктік депозиттер

 

Ұлттық банк ноталары

 

Еврооблигациялар

 

Шетел эмитенттерінің мемлекеттік  құнды қағаздары

 

Шетел эмитенттерінің мемлекеттік  емес құнды қағаздары

 

Қазақстан Республикасының Заңымен  тікелей қарастырылмаған өзге инвестициялау  объектілеріне зейнетақы жиналым  қаражатын орналастыруға жол берілмейді

 

Сурет 2. Зейнетақы қорларын инвестициялау

 

Қазір олардың ішіндегі ұзақмерзімінің тапшылығы сезініп жатыр. Өзіміз білетіндей, “ұзақ” ақшалардың тапшылығы Қазақстандық қаржы жүйесінің ең басты “қысқа” орыны болып келеді. Зерттеулер көрсеткендей, жалпы активтердегі ұзақмерзімді несиелердің үлесі капиталының жеке қайнар көздерінің арқасында бойы қарқынынан асып түсетін фирмалар үлесін көбейту арқылы дамуға жағымды әсер етеді. Қазақстандағы зейнетақы заңы жинақтаушы зейнетақы қамсыздандыру жүйесінің активтерін сырттай басқару қағидаларын бекітеді.Үкімет жасаған талаптарды басқару компаниялары қанағаттандыру қажет. Мұндай жүйе:  мемлекеттік емес компаниялардың жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаражатын басқаруға қатысуы, басқару компаниялары арасында бәсекелестікті ұйғарады.

Жинақтаушы зейнетақы  сақтандыру жүйесіне қатысатын Қазақстан  Республикасының  азаматтарына зейнетақы қорын таңдау құқығы берілген. Дегенмен таңдау жасамаған азаматтардың зейнетақы жиналымдары Мемлекеттік зейнетақы қорына беріледі және ол өз бетімен инвестициялық қызметті жүзеге асырады.Бұл категорияға жұмысшылардың көп бөлігі кіреді. Мемлекеттік компаниялардың шарттары қатаңырақ /42, 28 б./.

Олар мемлекеттік теңгелік және валюталық облигацияларымен және Қазақстан Республикасы кепілдік берген басқа да құнды қағаздармен, ипотекалық облигацияларымен, банктік депозиттерімен шектелген. Мемлекеттік басқару компаниялардың құрылуы нарықтық қағидалардағы мемлекеттік басқару құрылымына сәйкес келеді. Бұндай жүйелер шегіндегі консервативті инвестициялық саясат инвестицияның төменгі табыстылығын қамтамасыз етеді. Одан басқа зейнетақы жиналымдар инвестицияның мемлекеттік басқару инвестициялық саясатының бюджет мұқтаждығына бағыну тәуекелділігін құрайды. Инвестицияларды мемлекеттік компанияларда жинаудың нәтижесінде ол мемлекеттік қарыз нарығына, коммерциялық банкілерді ығыстырып билік етеді. Бұндай жағдайда мемлекеттік бүкіл таза ішкі алып пайдаланушының көлемі зейнетақы инвестицияларын орналастыру үшін жеткіліксіз болады. Мемлекет тапшылықсыз бюджет саясатын қолдайтынын ескеретін болсақ, келешекте де зейнетақы инвестициялардың жоғары реальды табыстылығына  сенуге болмайды.

Зейнетақы жүйесінің  ұзақмерзімді активтерін сәтті басқару  өзіне тұрақты экономикалық өсім мен тиімді қаржылық реттеуді қосатын  және өзінен маркетингтік акциялардың  және операциялардың тезділігін, арзандылығын, сенімділігін қамтамасыз ететін қоя тұрған банктік жүйені; құнды қағаздардың ликвидтілігінің жоғары дәрежесіне кепіл беретін инвестициялық механизімінің терісбұрылған жүйесін шығаратын шарттар кешенін талап етеді. Бүтіндей, жинақтаушы зейнетақы технологияларын нәтижелі қолдану жоғары сапа стандартына және сенімділігіне жауап беретін қаржы институттарының болуы кезінде ғана мүмкін. Ондайлардың болмауы зейнетақы жиналымдарының құнсыздануына жоғары әкімшілік пен комиссиондық шығындардың болуына әкеп соғады. Кез келген мемлекеттің зейнетақы жүйесі жалдамалы еңбек адамдарын әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі болып табылады. Зейнетақы жүйесінің ұйымдық-құқықтық нысаны еңбек қоры мен экономиканың жағдайымен анықталады. Мұндай жағдайға:салық саясаты, табыстар, демографиялық жағдайлар саласындағы саясаты, қаржылық және сақтандыру институттарының дамуы, қоғамды зейнетақымен қамсыздандырудың нақты моделін қабылдау жатады. Жалпы жасының және денсаулық жағдайының әсерінен сапалы еңбек ете алмайтын жалдамалы жұмысының жалақысының орнына негізгі кіріс көзі зейнетақы болып табылды. Көрсетілген себептермен жұмыс істей алмайтындардың өмір жағдайын қамтамасыз ететін жұмыс күшін қайта өндіруге кеткен шығындарды өтеу үшін арналған қажетті өтемінің бөлігін, зейнетақы жүйесін материалды қамсыздандыру үшін қорға алынады. Бұндай мақсатқа жұмсалатын қаражаттың бөлігі  ІЖӨ құрылымында – қоғам өркенділігі дәрежесінің макроэкономикалық көрсеткіші болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда зейнетақы сақтандыру мақсатына ІЖӨ-нің 3% жұмсалады, ол өз кезегінде дүниежүзі стандартына сай келеді. Қазақстанда бір жұмыскерге ІЖӨ- нің көлемі экономикасы дамыған елдер қатарына кіретін, дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерімен салыстырғанда әлде қайда төмен. Осыдан Қазақстандағы зейнетақы мөлшерінің төменділігі түсіндіріледі. Орташа жалақы мен зейнетақы мөлшерінің арақатынасы, минималды және орташа зейнетақы мөлшерінің сатып алу мүмкінділігі ,зейнеткер болуының орта көрсеткіші(әйелдер мен еркектерді санағанда) зейнеткерлердің әлеуметтік сақтандыру дәрежесін көрсетеді.Ұлттық зейнетақы жүйесінің моделін құрастыру -әлеуметтік саясатты жүргізу әдістері мен құру принциптері жөнінде қоғамдық бірауыздылық нәтижесі.Бұндай келісім белгілі бір экономикалық, мәдениеттік, ұлттық әдет – ғұрыптарының әсерінен пайда болады. Кез келген зейнетақы жүйесін ұйымдастырудың ортақ және негізгі шарты мемлекеттің жұмыскерлердің зейнетақыға құқықтарының сақталуын қамтамасыз ететін құқықтық, ұйымдық, экономикалық базаны құру болып табылады. Зейнетақы жүйесінің тиімділік дәрежесі тәуелді болады: экономикадағы жағдайларымен, қаржы және сақтандыру институттарының қызметімен байланысты “сыртқы жағдайлар”;  нақты зейнетақы жүйесінің спецификасымен (құрылымы, түрлері, жүйенің түрлешелері, оның қаржылық механизімінің табиғаты) анықталатын “ішкі жағдайлар”; зейнетақы жүйесінің “ішкі” және “сыртқы” жағдайларының адекваттілігі, олардың қайшы болмауы/ 30,25-28б. /.