Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары

Қорыта келгенде, Қазақстан жинақтаушы зейнетақы жүйесінің анағұрлым өзекті мәселелері келесідей:

-жұмыс істеуші зейнетақы заңнамасындағы жетіспеушіліктер (мысалы, келешек төлемдердің механизмінің белгісіздігі, зейнетақы қорларына қаражаттардың уақытылы аударылуын бақылаудың жоқтығы);

-ұлттық қор нарығының дамуы, яғни экономиканың нақты секторына зейнетақы активтерін салу мүмкіндігінің жоқтығы;

-тұрғылықты тұрғын орнына шетелге кетуімен байланысты "жоғалған клиенттер" мәселесі;

-жұмысшы халықтың жеткіліксіз көлемі,

-ЖЗҚ арасындағы тең емес бәсекелестік. Нақты уақытта барлық салымшылар қорлар арасында "таратылған", ал қорлар өз салымшыларының санын көбейту үшін оларды өз бәсекелестерінен "тартуы" керек. Зейнетақы қоры менеджменті жиі жеке байланыстарын, ірі компаниялардың жетекшілерімен таныстығын қолдану арқылы басшыларымен келісіп, салымшыларды өздеріне олардың келісімінсіз ауыстырып, оларды тек қордың ауысқандығы туралы мәліметтейді. Сондықтан да халықтың едәуір бөлігі жинақтардың мөлшерін емес, ақшаларының қай қорда сақталып жатқандығын да білмейді,

-жұмыс істеуші жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі қағидалары туралы халықтық сауатсыздығы мен ескертілмеуі;

-инвестицияланатын активтер табыстылығының төмен деңгейі /34,11 б./.

Сонымен қорыта айтқанда, өткен мерзім бойынша жинақтаушы жүйенің жалпы дамуы сандық көрсеткіштердің  өсуінің тұрақты тенденциясымен сипатталады: зейнетақы жинақтары өсуде, бұл салымшылардың санының өсуіне, халықтың жинақтаушы жүйеге сенімділігінің артуына, жұмысшылар санының өсуіне және зейнет жасының біртіндеп өсуіне байланысты. Сонымен қатар, даму кезінде белгілі бір проблемалар туындалғаны айқындалды: әр салымшыға жинақтардың төмен деңгейі, заңнамалық базаның жетілмегендігі, табыстарды жасыру тәжірибесінің жиілігі, зейнетақы  активтеріне ерікті аударымдардың дамымағандығы, қорлар арасындағы қиянатшыл бәсекелестіктің проблемасы, жұмысшы халықтың, әсіресе аймақтардағы, жеткіліксіз қамтылуы және т.б.

 

 

2.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық портфелін басқару және  кемшіліктері мен қиыншылықтары

 

Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша ресурстары жұмыс капиталы  ағынына айналады.

Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы  қаражаттарын пайдалану  проблемалары тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда да – зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің үлесі аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65 жас және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына  қатынасы) Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания, Францияда - 25%-ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды / 43, 63 б./.

Соңғы онжылдықтағы басым тенденция  зейнетақы жүйесінің бөлу принципінен жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта оның барлық қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы зейнетақы активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.

 Жинақтаушы зейнетақы қорларының  инвестициялық саясаты мемлекет бекіткен инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз ету мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың негізгі бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау пропорцияларын бекіту сияқты өлшемдерін  қарастыру тиіс.

 ЖЗҚ инвестициялық саясатының  мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі  былайша түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық  ресурстары салынуы мүмкін активтердің  әр түрі  бір-бірінен  екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік пен сенімділік.

Табыстылық пен сенімділік  барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің  инвестициялық стратегияларын құрып  және қаржы құралдарын салудың бағыттарын таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.

  “Қазақстан Республикасының  зейнетақымен қамтамасыз ету  Заңына” толықтырулар мен өзгертулер 2003 жылдың басында кіргізілген. Бұл заң зейнетақы жүйесінің концептуалдық негіздерін қарастырған. Егер алдыңғы заңнама зейнетақы қызметі нарығында негізгі үш қатысушыларды қарастырса: зейнетақы қорлары, ЗАИБАҰ мен кастодиан-банктер, ал қазіргі заң зейнетақы қорларына өздерінің активтерін өз бетінше басқаруға құқық береді, бұл ЗАИБАҰ қызметін концептуалды өзгертеді. Жаңа заңнамаға сай зейнетақы қорлары өз бетінше басқарып қана қоймай, сонымен қатар басқаруды бірнеше басқарушыларға, оның ішінде шетелдіктерге де тапсыра алады. Компания активтерінің қай бөлігі тиімді басқарылатыны  осы үлгі бойынша жақсы көрінеді деп ұйғарылады (Сурет 3) / 4, 3 б. /.

Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы  жүйесін құрған кезде мүдделердің  қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша қызмет зейнетақы қорларының  қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге көмектеседі.

Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша заңнамасына  түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай стандарттарға көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін қордың шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде төлеуге нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын болсақ, зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы мүмкін.Бұл көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға қиындық туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның ішінде техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған тәжірибелі потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары ЗАИБАҰ арқылы басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың өзінің алға қарай дамуымен байланысты.

 Жаңа зейнетақы  жүйесінің қызмет етуі кезеңінде  ЗАИБАҰ өзін қаржылық нарықтың жеткілікті жақсы ұйымдасқан қатысушылары ретінде ұсынады. Олар бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеу үшін әр түрлі лицензиялары бар және арнайы оқуды бітіріп келген жоғары білікті менеджерлер мен мамандар, оптималды ұйымдастырушылық құрылымы, қаржы ағындарын оптималды бақылау үшін арналған ерекше ақпараттық өнімдер, инвестициялық портфельдегі қаржы құралдары мен зейнетақы активтерінің есебін оперативті жүргізу және жеңілдіктер жасауды тездету, ал ең бастысы бағалы қағаздар нарығындағы тәжірибесінің мол болуы арқасында  қор нарығы мен барлық жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жоғары деңгейде  сапалы дамуына мүмкіндік жасайды.

 

 

 

Сурет 3. Еңбек зейнетақысының жинақтаушы бөлігінің қаражаттарының

қозғалысы

2006 жылдың 1 қырқүйегіне  салымшылардың зейнетақы жинақтары  810 888 млн.теңге құрады немесе ЖІӨ -ге 9,29 % болды. Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны алдынғы жылдармен салыстырғанда келесі мәліметтермен сипатталады. (кесте 5).

 

Кесте 5

2002-2006 жылдарда Қазақстанда  зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны

 

Мерзімі	Зейнетақы жинақтарынң сомасы, млн.теңге	Өсім, млн. теңге	Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны, %
01.09.2002 ж.	235,9	81,0	52,29
01.09.2003 ж.	328,8	92,9	39,38
01.09.2004 ж.	436,1	107,3	32,63
01.09.2005 ж.	583,8	147,7	33,87
01.09.2006 ж.	810,9	227,1	38,90

Ескертпе:  дерек көзі – Аналитичекая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане» /6, 9 б./.

 

Берілген кестеден көріп  отырғандай зейнетақы жинақтардың абсолютті өсімінде  олардың 2002 жылдан 2004 жылға дейін өсу қарқынының төмендеуі байқалады. Бірақ, 2006 жылдың 1 қыркүйегіне 2005 жылдың осы мерзімімен салыстырғанда зейнетақы жинақтары 5,03 процентке артты және 38,9 % құрады /6, 15 б. /.

Жинақтық зейнетақы  қорлары арасында ең үлкен жинақ  зейнетақы жинақтарына ие келесі қорлардың салымшылары: «Қазақстан Халық Банкі» - 219 382 млн. теңге немесе 27,05 %, «Ұлар-Үміт» - 144 477 млн. теңге немесе 17,82 %, «МЖЗҚ» - 144 396 млн. теңге немесе 17,81 %, «Қазақстан БТА» - 73 516 млн.теңге немесе 9,07 % және «ГРАНТУМ» - 54 239 млн. теңге немесе 6,69 % жалпы зейнетақы жинақтарының сомасының. Жиынтығында бұл 5 қорларға 78,44 % жалпы зейнетақы жинақтарынң сомасынан келеді (сурет 4).

Зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа жүйесі қызмет еткен кезден бастап зейнетақы активтерін инвестициялық басқару процесін өзгермелі және тұрақсыз ретінде сипаттауға болады, өйткені бір ЗАИБАҰ -дан екіншісіне зейнетақы активтерінің қозғалысы басқарушы компаниялардың нарықтық позициияларына әсер етеді.

 Бүгінгі таңда активтер  “Қазақстанның Халық банкі”  ЗАИБАҰ -ы сияқты жаңа ЗАИБАҰ -ң  пайда болуымен, сонымен қатар  ЖЗҚ-ның өз активтерін өз бетінше  басқару құқығы (ЖЗҚ-ЗАӨБ) сияқты  зейнетақы заңнамасына кіргізілген  түзетулермен байланысты қозғалыста болады.

 

Сурет 4. Қазақстанда зейнетақы жинақтары қорларының құрылымы (2006 ж.)

 

Бүгінде зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялар  зейнетақы активтерін инвестициялық  басқаруды іске асыратын ұйымдарға ауыстырылды және оларды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады / 30, 21 б. / :

 - ЖЗҚ-ЗАӨБ -МЖЗҚ және “Қазақстанның Халық банкі” ЖЗҚ;

- ЗАБК  “Актив-Инвест”, ЗАБК ‘Нұр-Траст”;

- ЗАИБАҰ -Альфа-Траст, ABN AMRO Asset Management, Жетісу, Premier Asset Management, Bailyk Asset Management (бұрынғы“BESTINVEST”) сияқты жаңа немесе есімдері өзгертілген ЗАБК.

 Инвестициялық активтер  алдын ала нақты келісілген  пайыздық қатынастағы қаржы құралдарына  инвестицияланады. Зейнетақы жүйесін  реформалаған сәттен бастап зейнетақы қорларының активтері республикадағы капитал нарықтарының дамуына септігін тигізеді деп ұйғарылған еді. Негізінде, жеке зейнетақы қорларының активтері корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуын ынталандыруы тиіс еді. Бірақ, зейнетақыны реформалаудың бірінші жылында активтердің 99,3% мемлекеттік бағалы қағаздарға салынды, дәлірек айтып кететін болсақ : еврооблигациялар 15,53%, Қаржы Министрлігінің орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздары-81,78%, Ұлттық Банктің ноталары-2%, себебі зейнетақы қорларының инвестициялары үшін басқа бағыттар болмады.  Елімізде қор нарығы дамымаған болды, ал шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарына инвестициялауға шектеу қойылды (Сурет 5). Қаржы құралдарының жетіспеуі нәтижесінде оларға деген сұраныс өсе бастады, ал табыстылық төмендеді. Ол кезде мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша табыстылық өтелу мерзімі ұқсас АҚШ облигацияларына қарағанда төмен болды. ЗАИБАҰ пайда болғаннан бері оның қызметі валюталық бағаммен байланысты проблемалаға кезікті. Осылайша, 1999 жылы еркін құбылмалы валюталық курсты енгізбестен бірнеше ай бұрын ЖЗҚ атаулының барлығы өздерінің активтерінің бірнеше бөлігін валюталық құралдарға ауыстырып үлгерді. Осыған қарамастан активтердің негізгі бөлігі теңге болып қала берді, өйткені олар ҚР Қаржы Министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздары, ұлттық валютада шығарылған Ұлттық Банктің ноталары болды. МЖЗҚ инвестициялық портфелі тұтас теңге құралдарынан құралды, сондықтан теңгенің девальвациясы зейнетақы жинақтарының құнсыздануына алып келуі мүмкін. Сол себепті үкіметтің шешімі бойынша барлық теңгелік мемлекеттік бағалы қағаздар АВМЕКАМ – арнайы міндеттеме түріндегі валюталарға айырбасталды, кейіннен олар табыстылықтың төмен болуына байланысты табыстылығы және өтімділігі жоғары Қазақстанның  тәуелсіз қарызы еврооблига цияларға айналды / 39, 75 б. /.

 

 

Сурет 5. Құралдар бойынша ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелінің

өзгерісінің динамикасы, %

 

Таза инвестициялық  табыс суммасы 2006 жылыдң 1 қыркүйегіне 218980 млн. теңге құрады. Таза инвестициялық табыс көлемінің өсу қарқыны алдыңғы жылдармен салыстырғанда келесі көрсеткіштермен сипатталады. (кесте 6, қосымша Ә, Б)

 

Кесте 6

      2002-2006 жылдарда зейнетақы активтерінің инвестициялық

табысының өсу қарқыны

 

Мерзім	«Таза» инвестициялық табыстың сомасы,млрд. теңге	Өсім,%	Өсу қарқыны,%	Зейнетақы жинақтарында «таза» инвестициялық  табыстың үлесі,%
01.09.2002 ж.	66,5	22,7	51,83	28,19
01.09.2003 ж.	88,1	21,6	32,48	26,79
01.09.2004 ж.	105,2	17,1	19,41	24,12
01.09.2005 ж.	140,6	35,4	33,65	24,08
01.09.2006 ж.	219,0	78,4	55,76	27,01

Ескертпе: дерек көзі - Аналитичекая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане» . – Астана. – 2006 /6, 16 б./

 

Берілген кестеден көріп  отырғанымыздай, 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда  таза инвестицииялық табыс 14,24 процентке және 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда 22,11 процентке артқан.

Зейнетақы жарналарының жалпы түсуі 2006 жылыдың 1 қыркүегіне 618 504 млн. теңге немесе ІЖӨ-ге  7,09 % құрады (сурет 6).

2004 жылдың 1 акпанындағы жағдайы бойынша таза инвестициялық табыс сомасы 95,5 млрд. теңгені құрады. Ағымдық жылдың қаңтарына инвестициялық портфель қорының 01.01.2004ж. 27,13% валютаның нарықтық курсына тәуелді шетел валютасында ірілендірілген бағалы қағаздардан тұрғандықтан, таза инвестициялық табыстың сомасы 3,7 млрд. теңгеге төмендеді.

 Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банктің мәліметтері бойынша  АҚШ долларының теңгеге шаққандағы  нарықтық курсы есептік айға 144,22 теңгеден 139,41 теңгеге дейін төмендеді.Зейнетақы  жинағының жалпы сомасындағы таза инвестициялық табыстың үлесі 25,9%-ды құрайды. Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы автивтері бойынша нақты табыстың орташа өлшенген коэффициенті (МЖҚ есептеменгенде) 2003 жылдың қаңтарынан  2004 жылдың қаңтары аралығында (-1,06%) құрады. Егер 2004 жылдың басында нақты табыстың коэффицентірің мәні 13 жинақтаушы зейнетақы қорлары бойынша теріс болса, 2004 жылдың аяғында барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары инвестициялық портфелі теріс болды. / 29, 18 б./.