Кәсіпорынның өзіндік мәні және несиелік капиталын қалыптастыру және қолдану жолдары

4) қордың жыл сайынғы сыртқы аудитін жүргізуді қамтамасыз етеді;

5) қорды қалыптастыру пайдаланудың  бухгалтерлік есебін қамтамасыз  етеді;

6) қордың қызметімен байланысты  өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Қорды сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасалынған сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады:

1) Қордың оның бір бөлігін  сыртқы басқарушыны басқаруға  беруді қоса дербес инвестициялау 

2) инвестициялық операцияларды  жүзеге асырудың ережелерін әзірлеп, бекіту,  

3) Үкіметке қорды сенімгерлік  басқарудың нәтижелері туралы  есепті ұсыну;

4) сенімгерлік басқару туралы  ережелер мен шартта қаарстырылған  өзге өкілеттіктер.

Қорды тиімді сенімгерлік басқаруды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банктің шешімімен арнаулы лауазымды тұлғаны (Ұлттық банк төрағасының орынбасарынан төмен емес деңгейде) -  өкілетті өкілді анықтайды, оның өкілеттігіне Ұлттық банктің атынан қорды сенімгерлік басқару жөнінде шешімдерді оперативті қабылдау кіреді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ұлттық банк қорды басқару мәселелері бойынша болжамды іс-әрекеттермен қол жеткен нәтижелер туралы бір-біріне ақпарат беріп отыруға міндетті.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі Кеңес Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасайтын консультациялық – кеңесші орган болып табылады.

Кеңестің негізгі міндеті қорды пайдалану мәселелері бойынша Президентке жәрдемдесу және ұсыныстар жасау болып табылады. Кеңестің мәжілістері Президенттің немесе оның тапсыруы  бойынша Кеңес мүшелеріінң бірінің төрағалық етуімен мжүргізіледі және хаттамамен мрәсімделеді. Кеңес шешімі Кеңес мүшелерінің жалпы санының жай көп даусымен қабылданады және заңнамамен бекітілген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен іске асырылады. Кеңестің құрамына мыналар кіреді: Қазақстан Республикасының Президенті, Премъер-министрі, Сенаттың төрағасы, Премьер-министрдің орынбасары, Қаржы министрі, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағасы.

Кеңестің жұмыс органы Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестің функциялары:

1) Ұлттық қорды қалыптастыру  мен пайдалану тиімділігін арттыру  жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

2) қорды пайдалану көлемдері  мен бағыттары жөніндегі ұсыныстарды қарау және талдап-жасау;

3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат етілген қаржы активтерін және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесі жөнінде ұсыныстар талдап-жасау болып табылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңесті құру туралы шешімді, моның құрамы мен ол туралы қағиданы Преизидент бекітеді.

2005 жылдың басына Ұлттық қор  қаражаттарының сомасы 5,14 млрд АҚШ  долларын немесе елдің барлық  алтын валюта резервтерінің 35,7%-ды құрайды. 2002 жылдың аяғына бұл сома 1,9 млрд доларды құрады, қордың жинақтаушы және тұрақтандырушы портфелдеріінң ара салмағы 81:19 % құрайды.

Ұлттық қор проблемаасы ТМД елдерінің тап осы қорлар сияқты олардың қаражаттарын пайдалану тиімділігі болып табылады. Қор активтері шетел банктерінің (АВН АМRO  Bank,  State Steet Bank,   Deuthe Bank,  BNP Paribas    Citibank, HSBC) бағалы қағаздарына орналастырылған. 2004 жылы қор активтерінен пайдалылығы 5,89%-ды құрайды, бұл 2003 жылдың осы көрсеткішінен 8,69% -ға төмен.

Ел ішінде кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер заңи тұлғалар үшін орташа есеппен 14,5-ды құраса, ал жеке тұлғалар үшін 20,6%-ды құрады. Сондықтан экономиканың нақты секторының ірі жобаларын инвестициялау бойынша қордың функцияларын кеңейту орынды болар еді. Бұл экономикалық қызметтің шектес түрлерінде мультификациялау нәтижесін тудырар енді, елде қабылданған стратегияны іске асыруға жәрдемдеседі.

Ұлттық қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есеп Қазақстан Республикасының Үкіметі Ұлттық қор аудитінің нәтижелерін қоса отырып, жыл сайын есепті жылдан кейінгі жылдың 1-сәуіріне дейін Ұлттық банкпен бірлесіп жасайды және оны Ұлттық банкпен бірлесе отырып жыл сайын ағымдағы жылдың 1-сәуірінен кешіктірмей Президентке бекітуге табыс етеді.

Ұлттық қордың қалыптастырылуы жәнет пайдаланылуы туралы жылдық есепті Президент бекіткеннен кейін Үкімет оны ақпарат ретінде Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынады.

Ұлттық қорды басқаруға байланысты қызметтің трансферттілігін қамтамасыз ету мақсатында жыл сайын аудит жүргізіледі. Аудиторды Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу заңнамасына сәйкес н жүзеге асырылады.

Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдщалану туралы жылдық есеп және аудит жүргізудің нәтижелері туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдарына жарияланады.

Қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепте:

1) Ұлттық қордың түсімдері және  пайдаланылуы туралы есеп;

2) Қазақстан Республикасының Ұлттық  банкінің Ұлттық қорды сенімгерлікпен  басқару жөніндегі қызметі туралы  есеп:

3) Ұлттық қорды басқару жөніндегі  өзге мәліметтер болуы тиіс;

Ұлттық қор қызметі туралы 2003 жылғы есеп бойынша қордың таза активтерінің өсімі 2002 жылғы 57,5% -дың орнына өткен жылы 76,6, % құрды. Ұлттық қордың жалпы рыноктық құны жыл ішінде 1919 миллион 3662,7 миллионға өсті. Активтер өсімінің негізгі үлесі экономиканың шикізат секторы кәсіпорындарының нормативтен тыс пайдасынан алынған кірістерге тиеді. Мұндай жағдаят мұнайға жоғары  әлемдік бағаның арқасында қалыптасты.

Қор активтерінің орташа пайдалылығы оның қызметінің барлық жылдары ішінде 4,23% -ға бағаланады.

2003 жылы Ұлттық қор активтерінің  пайдалылығы 8,69% құрды, өткен жылы 222,8 миллион долар мөлшерінде инвестициялық  кіріс алынды. Сонымен бірге тұрақтандырушы  портфелдің пайдалылығы 1,87-ға тең болды, ал қордың негізгі бөлігін құрайтын жинақтаушы портфель 11,98% пайдалылық берді.

Ұлттық қор қаражаттарының жылдам өсуіне қарамастан оның қалыптасуының тұрақтылығы шындап күман тудырмай қоймайды. Қордың табысы толымдылығы көбінесе қолайлы сыртқы экономикалық конъюктурамен ұзақ уақыт бағаның мұнайға жоғары болуымен байланысты болып отыр.

Бюджет кодексіне сәйкес Ұлттық қорды толықтырудың көздері республикалық бюджеттен түсетін трансферттік (шикізат салаларынан бюджетке түсетін жоспарланған түсімдердің 10%) , сондай-ай шикізат секторынан түсетін нақты түсімдердің олардың жоспарланғанынан асып түсу көлемі болып табылады. сөйтіп қорды қалыптастыру көздері жеткілікті сияқты болғанмен бірақ бұл оның тұрақты толымдылығына кепілдік бермейді.

Инвестициялық кірістерді бірде болуы, бірде болмай қалуы мүмкін, мондықтан қордың инвестициялық кірістері оған түсетін түсімдердің тұрақты көзі ретінде қарастырылмайды.

Мемлекеттік бюджеттен берілетін трансферттер сияқты көзіне келетін болса мұнай мен металдарға бағаның ұзақ уақыт төмендеуі кезінде олар едәуір қысқарады. Бұл жағдайда, керісінше, ұлттық қордың қаражатынан бюджеттің ысыраптарын өтеуге тура келеді. Мемлекеттік меншікті жекешелендіруден түсетін кірістер мен болмыстар бір жолғы болып табылады, оларды да қорды қалыптастырудың тұрақты көзі деп атауға болмайды.

Сараптаушылардың көзқарастары бойынша  тап табиғи рента ғана қор кірістерінің негізгі көзі болуға тиіс және де оны алу кен өндіруші сектор кәсіпорындарының салық ауыртпалығын арттырмайды: табиғи рентаны алу кен –геологиялық жағдайлары әртүрлі кәсіпорындар қызметінің жағдайларын теңестіреді.

 

Бақылау сұрақтары

 

1. Бюджеттен тыс қорлардың әлеуметтік  экономикалық мәні неде?

2. Бюджеттен тыс қорлардлың жұмыс  істеуі қандай қайта бөлгіштік  үдерістерді тудырады?

3. Бюджеттен тыс қорлар қалай  сыныпталады?

4. Қазақстан Республикасында дағдарыс  жағдайы кезінде бюджеттен тыс  қорлардың жұмыс істеуінің қандай  проблемалары болды?

5. Әлеуметтік бағыттағы бюджеттен  тыс қорларды қалыптастыруды  және пайдаланудың ерекшеліктері мен тәртібін баяндап беріңдер№

6. Қазақстан Республикасында жұмыс  істейтін өздеріңе белгілі экономикалық  арналымның бюджеттен тыс қорларын  сипаттаңдар№

7. Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорының арналымы қандай№ қордың  қалыптасу және пайдалану тәртібін баяндаңдар.

         

1 А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2003, 71б.

2 Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова  «Қаржы менеджменті» Алматы, 2002, 135б.

3 И.Т. Балабанов «Основы финансового менеджмента» Москва, 1996, стр.34

4 В.В Бочаров, В.Е. Леонтьев «Корпоративные финансы» Москва, 2004, стр.443

5 В.В. Ковалев «Введение в финансовый менеджмент» Москва, 2000, стр.509

6 Р.Брейли, С.Майерс «Принципы корпоративных финансов» Москва, 1997, стр.851

7 Ченг Ф. Ли, Джозеф И. Финнерти «Финансы корпорации:теория,методы и практика» Москва,2000,стр.546

8 И.А. Бланк «Основы финансового менеджмента» том1, Киев, 2000, стр.328

9 И.А Бланк «Основы финансового менеджмента» Киев,2000,стр.301

10 Под ред. А.М. Ковалевой «Основы финансового менеджмента» Москва, 2004, стр.104

11  А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы», Алматы, 2003, 76б.

12 А.И. Ковалев, В.П. Привалов «Анализ финансового состояния предприятия» Москва, 1999,стр.610