Дәнеш Рақышевтің шығармашылық мұрасы

 

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ....................................................................................................................4

1 ӘНШІ-САЗГЕР  ДӘНЕШ РАҚЫШЕВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ  МҰРАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ......................................................9

1.1 Дәнеш  Рақышевтің шығармашылық мұрасының  қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың  ықпалы ............................................................... ...........................9

1.2 Дәнеш  Рақышевтің ғылыми-педагогикалық  қызметі  және шығармашылығы.............................................................................................30

2 ӘНШІ-САЗГЕР ДӘНЕШ РАҚЫШЕВТІҢ ОҚУШЫЛАРҒА БЕРЕТІН ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫН ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ..............................................................................43

2.1 Дәнеш Рақышевтің шығармашылық мұрасын музыка сабағында қолданудың әдістемесі..........................................................................................43

2.2 Дәнеш Рақышевтің шығармашылық мұрасының музыка сабағында қолданудың іс-тәжірибесі ....................................................................................50

ҚОРЫТЫНДЫ ...................................................................................................60

 

ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ.........................................................................................61

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің   көкейкестілігі. Қоғамның дамуына, ой-санаға, жалпы таным-түсінікке өзгеріс әкелген ел тәуелсіздігінің ақиқатқа айналып, тарихи орнығуы - өткендегі рухани мұрамыздың тұңғиығына қайта үңіліп, жаңа таным тұрғысынан зерделеуге зор мүмкіндік туғызды. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту, тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында біршама іс-шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп бағдарламасына енгізілді. Мұның бәрі Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: «Ойға алғанымызды орындау Қазақстанның шын мәнінде тарихи ауқымдағы аршынды самғау жасауына мүмкіндік берері сөзсіз»[1]. Осы міндеттерді шешуде ҚР Білім және ғылым министрі Ж.Қ.Түймебаев «орта білімнің мазмұнында тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыруға баса мән берілгенін» айрықша атап өтеді [2]. Бұл міндеттер еліміздің мемлекеттік құжаттарында, Қазақстан Республикасының Конституциясында [3], Тіл туралы Заңында[4], Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында [5] т.б. атап көрсетілген. Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында»: «...баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеуге баса көңіл аудару керек»,- делінген [6].

Елбасы  Н.Ә.Назарбаев Ұлттық кеңестің мәжілісінде  жасаған баяндамасында (2003) «Мәдени  мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына  келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне  кең көлемде білек түре кірісетін  кез келді. Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманат ету –  «Мәдени мұра» бағдарламасының  басты мақсаты болуға тиіс»,- деп, халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған  аса бай мәдени мұрасының келер  ұрпақты тәрбиелеудегі мүмкіндігінің  жоғары екендігіне ерекше назар аударған [7]. Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасында: «Мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын зерделеудің тұтас жүйесін құру» басты міндет ретінде айқындалуы халқымыздың мәдени қазынасына терең үңіліп, оны жаңа көзқарас тұрғысынан талдау қажеттілігін туындатады [8]. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде олардың рухани жан дүниесін байыту бүгінгі өмір талабынан туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл Әл-Фараби «Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту» деген [9].

Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазақтар – ұлы  өркениеттің мұрагерлері, тарихи сан-сапамыз  құз-қияларына өзінің ұлттық «мен»  дегізерлік қасиеттерін алып шыға алады. Жай ғана алып шығып, жай ғана сақтай білген жоқ, сонымен қатар еселеп жаңғырта да білді» - дегені [10], қазақ халқының мол мәдени, рухани мұраларының, соның ішінде ұлт мәдениетінің бір бөлшегі болып табылатын Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының өміршең екендігін көрсетеді.

Бүгінгі таңда қазақ ойшылдары мен  ғалымдарының, ағартушыларының педагогикалық  мұрасы сан қырынан зерттелген: Қазан  төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы  педагогиалық ой-пікірлердің тарихы (Қ.Б.Жарықбаев[11], С.Қ.Қалиев[12], К.Б.Бержанов[13], С.Мусин[14], Г.М.Храпченков[15], А.Г.Герасимова[16], А.Н.Ильясова[17], К.Ш.Шаймерденова[18], А.М.Құдиярова[19], Қ.Б.Сейталиев[20], Т.М.Әлсатов[21], К.К.Құнантаева[22]); Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы ой-пікірдің дамуы (М.Б.Мадин[23], М.Б.Көккөзова[24], К.Ж.Ибраева[25], К.К.Камалиева[26], Р.Н.Көшенова[27], Қ.Қ.Шалғынбаева[28], А.Б.Тұрсынова[29], І.Р.Халитова[30], А.З.Дайрабаева[31], В.Буланова[32], Т.Ә.Ахметов[33], К.Т.Ыбрайымжанова[34]).

Ұлт тұлғаларының педагогикалық мұралары жан-жақты  қарастырылып, зерттеу нысанасына айналуда: түркі халықтарының (Қ.Б.Жарықбаев[35], Ө.Әлеуов[36], С.Қ.Қалиев[37], Қ.Б.Бөлеев[38], Т.М.Әлсатов[39], А.Қ.Жұмабеков[40]); демократ-ағартушылардың (Ш.Әлжанұлы[41], Қ.Б.Жарықбаев[42], А.Көбесов[43], К.Құнантаева[44], Г.И.Түретаева[45], Ж.З.Зейнуллина[46]); ақын-жазушылардың (С.Садуақасова[47], Р.Көшенова[48], Қ.Қ.Шалғынбаева[49]); майдангер –жазушылардың (А.Табылдиев, А. Бейсебаева, Р. Джанабаева, с. Иманбаева, Е. Жұматаева); қазақ зиялыларының (М.Ж. Құрманбаева[50], Қ.Т.Ыбраимжанов[51], Т.Ә.Ахметов[52], Б.Қиясова[53], Р.Үсенбаева[54], А.Құдиярова[55], А.Тұрсынова[56], С.Баймұратова[57], Қ.Қ.Қоянбаева[58], М.Ж.Құлжабаева[59], С.Т.Сманова[60], А.Е.Садыкова[61], С.С.Жакибекова[62], Е.К.Нұрланбекова[63], А.К.Асаубаева[64], М.К.Буметова[65], Р.Мұратханова[66], М.Д.Есекешова[67] және т.б.). Оқу – тәрбие үрдісінде оқушыларға музыка арқылы адамгершілік – эстетикалық, патриоттық тәрбие беру мәселесі де  бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (С. Ұзақбаева, Ш. Құлманова, Л.И. Алимова, Е.Қозыбаев, М. Оразалиева, Б. Өтемұратова және т.б.) зерттеледі. Бұл еңбектер кейінгі зерттеулерге негіз боларлық қазақстандық педагогиканың тарихын айтарлықтай байытты. Мамандар ғылыми ой-пікірдің тарихын зерттеуде халықтың есінде терең із қалдырып, рухани мәдениетінің бөлінбес қазынасына айналған адамдардың іс-әрекеті екеніне көз жеткізіп берді.

Зерттеуге алып отырған тақырыбымызға жақын  еңбектер - Ж.Төлебаеваның[68], Қ.Қ.Құламбаеваның[69], Б.Т.Махметованың[70], А.Т.Имашеваның[71] зерттеулері.

Осы қатарда артында елеулі музыкалық-педагогикалық мұра қалдырса да, өнердегі өмір жолы мен шығармашылығы әлі де зерттелмей келе жатқан әнші-сазгер, педагог – Дәнеш Рақышев есімін атауға болады.

Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы ұлттық болмысты танытуда көркемдік нақышымен, музыкалық-педагогикалық мазмұнының тереңдігімен, қайталанбас әншілік  дәстүрімен құнды. Сондықтан да, әншінің  музыкалық шығармашылығының қайталанбас  әншілік, сазгерлік мәнері, педагогикалық, қызметі зерттеу жұмысының өзектілігін танытады. Бұл мәселе – зерттеудегі мақсатымыз.

Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасынан айтарлықтай  педагогикалық идеялар жинақталған, алайда, олар өз деңгейінде анықталмағандықтан, жүйеленбегендіктен күні бүгінге дейін ұрпақ тәрбиесінде кәдеге аспай отыр. Бұл туралы белгілі ақын-жазушылар С.Бақбергенов, Б.Нұржекеев, О.Асқар, Е.Бейсенбек, қоғам қайраткері Қ.Сұлтанов және т.б. замандастары мен шәкірттерінің жекелеген мақалаларынан, Т.Исабектің «Әнші Дәнеш» деректі романынан, Қ.Толыбаев құрастырған «Әнші Дәнеш» естелік-жинағынан, Р.Қ.Дүйсембінованың «Қазақтың ән және әншілік өнері» әдістемелік нұсқауынан, Ә.Ысқабаев, К.Құсайын құрастырған «Дәнеш әндері» жинағынан және Д.Рақышевтың «Әншілікке тәрбиелеу баяны» әдістемелік нұсқауынан, «Мақтанышым – елім» әндер жинағынан, «Өнермен өзектес өмір» естелігінен, Р.Имәрованың «Өткеннің бәрі аяулы» күнделік-естелігінен табуға болады. Бірақ олар ғылыми тұрғыдан толық талданбаған және музыкалық-эстетикалық тәрбиенің дамуына қосқан үлесінің мәні жеткілікті ашылмаған.

Осы тұрғыдан алғанда Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасын зерттеу жас ұрпақтың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесіндегі мәнін пайымдауға мүмкіндік береді.

Демек, Д.Рақышевтың Қазақстанда қалыптастырған әншілік  мектебінің, әншілікке баулу әдістемесінің  педагогикалық негіздерінің ашылмауы, тәлімдік мұрасының мектептің оқу-тәрбие жұмысында пайдалану жолдарын қарастыратын бірден-бір зерттеу жұмысының  жоқтығы, ұстаздық тәлімгерлік идеяларына көңіл бөлмеу мәселенің негізгі  қарама-қайшылықтарын көрсетеді. Осының бәрін жинақтау зерттеу тақырыбын «Әнші-сазгер Дәнеш Рақышевтың шығармашылық мұрасы» деп таңдауымызға себепші болды.

Зерттеудің мақсаты: Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасын зерттеп, жинақтау, жүйелеу және орта мектептердің оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын айқындау.

Зерттеу міндеттері:

1.Д.Рақышевтың  орындаушылық көзқарасының қалыпттасуына  ықпал еткен қоғамдық-әлеуметік  жағдайларды анықтау.

2.Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасындағы жеке тұлғаның қалыптасуына музыкалық, эстетикалық, адамгершілікті әсер еткен адами-кісілік қасиетінің ерекшеліктерін анықтау.

3.Д.Рақышевтың  мұрасын педагогикалық талдау  негізінде  бір жүйеге келтіріп, тәрбиелік мәнін айқындау.

4. Д.Рақышевтың  әншілік мектебінде қалыптасқан  әдістемесінің бүгінгі музыкалық  педагогикамен сабақтастығын дәлеледеу.

5. Д. Рақышевтың шығармашылық мұрасын мектептегі оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын анықтау, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.

Зерттеу нысаны. Д.Рақышевтың шығармашылығындағы көзқарастары, педагогикалық іс-әрекеті.

Зерттеу мақсаты: Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасын зерттеп, жинақтау, жүйелеу және орта мектептердің оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын айқындау.

Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасына педагогикалық талдау жасалынып, оның әншілік мектебінде қалыптасқан әдістеменің бүгінгі музыкалық білім беру педагогикасымен сабақтастығы дәлелденсе, мектеп практикасында пайдалану жолдары анықталса, онда өзінің тарихи тамырынан ой таразылай алатын шағырмашылықты тұлға тәрбиелеуге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы оқушылардың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесін тиімділікпен жүзеге асыруға игі ықпалын тигізеді.

Зерттеу міндеттері:

1.Д.Рақышевтың  орындаушылық көзқарасының қалыпттасуына  ықпал еткен қоғамдық-әлеуметік  жағдайларды анықтау.

2.Д. Рақышевтың  шығармашылық мұрасындағы жеке  тұлғаның қалыптасуына музыкалық,  эстетикалық, адамгершілікті әсер  еткен адами-кісілік қасиетінің  ерекшеліктерін анықтау.

3.Д.Рақышевтың  мұрасын педагогикалық талдау  негізінде  бір жүйеге келтіріп, тәрбиелік мәнін айқындау.

Зерттеудің жетекші идеясы: Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы және педагогикалық мұрасы ұлт мәдениетінің құрамдас бөлігі, қайталанбас тарихи-педагогикалық құбылыс. Жас ұрпақтың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесінде Д.Рақышевтың мұрасы игі ықпалын тигізеді.

Зерттеудің көздері: Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасы; Д.Рақышев туралы жазылған деректі еңбектер мен мерзімді басылым материалдары; Алматы облыстық мұрағаттарындағы, мұражайлардағы материалдар; Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы (1999, 2007), «Мәдениет туралы» Заңы (1996), Мәдениет министрлігінің әр жылдардағы есептері, анықтамалары; мектептегі іс-тәжірибе жұмыстары.

 

Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасына байланысты Д.Рақышев жөнінде жарық көрген  еңбектерге және мерзімді басылымдарда жарияланған материалдарға, публицистикалық, мемуарлық әдебиеттерге, теориялық талдау; репертуарындағы әндерінің, төл әндерінің музыкалық-педагогикалық мазмұнын тарихи уақиғалардың контекстінде хронология бойынша талдау, мұрағат, мұражай материалдары, замандастарының естеліктеріне тарихи педагогикалық тұрғыдан талдау; интервью, анкета, әңгімелесу және  алынған нәтижелерді жинақтау, жүйелеу.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен  теориялық мәнділігі:

- Д.Рақышевтың  әнші-сазгер, педагог ретінде   қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтік  жағдайлар анықталды;

- Д.Рақышевтың  Қазақстанда музыкалық педагогика  саласында ерекеше маңызы бар  өзіндік әншілік мектебінде қалыптасқан  әдістемесінің бүгінгі музакылық  педагогикамен сабақтастығы дәлелденді.

- Д.Рақышевтың  мұрасы педагогикалық талдау  негізінде бір жүйеге келтіріліп, тәрбиелік мәні айқындалды.

Зерттеудің практикалық мәнділігі:

- Мектеп  оқушыларына арналған «Д.Рақышевтың  шығармашылық мұрасы» атты факультативтік  курс бағдарламасы және әдістмесі  жасалды.

- Сыныптан  тыс «Дәнеш тағылымы» атты  тәрбие жұмысының педагогикалық  үлгісі («Атамекен» тәрбие бағдарламасы  негізінде) дайындалды.

- Зерттеу  жұмысының нәтижелерін болашақ  музыка пәні мұғалімін даярлайтын  оқу орындарында «Музыка тарихы»,  «Дәстүрлі ән» пәндерінде, мұғалімдердің  білім жетілдіру институттарында  пайдалануға болады.

Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Талдықорған қаласындағы Д.Рақышев атындағы мектеп-интернатында,  Б.Жолбарысұлы атындағы №18, М.Жұмабаев атындағы №19 орта мектептерде өткізілді.

Диплом  жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі  тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізіменен тұрады.

Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері, пәні, зерттеу нысаны, зерттеудің ғылыми болжамы, жетекші идеясы, зерттеу әдістері, көздері, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы баяндалады. 

Зерттеудің  «Д.Рақышевтың шығармашылық мұрасының  жалпы сипаттамасы» атты бірінші бөлімінде әнші-сазгердің шығармашылық мұрасының қалыптасуына ықпал еткен факторлар қарастырылады.