Дәнеш Рақышевтің шығармашылық мұрасы

Зерттеудің  «Дәнеш Рақышевтың оқушыларға беретін  тәрбиелік маңызын оқу-тәрбие жұмыстарында қолданудың жолдары» атты екінші бөлімде Дәнештің музыкалық мұрасы арқылы оқушыларға музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбие беруге бағытталған эксперимент жұмысының мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру принциптері, әдіс-тәсілдері, кезеңдері белгіленеді.

Қорытындыда Дәнеш Рақышевтың шығармашылық мұрасы нақты тұжырымдар мен дәлелді пікірлер, ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінде туындаған ұсыныстар беріледі.

 

 

 

 

 

 

І. ӘНШІ-САЗГЕР ДӘНЕШ РАҚЫШЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Дәнеш Рақышевтің шығармашылық мұрасының қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың ықпалы

 

      Қазақстан еліміздің егемендік алып, ұлттық тарихымызды шынайы зерттеуге жол ашылуы, оның бай мұрасын ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға мүмкіндік туғызды. Ата-баба өнері дер кезінде зерттелінбей көптеген музыкалық мұралар келмеске кетті, ұлттық тәлімдік мұра халқымыздың теңдесі жоқ байлығы болып табылады. Шығармашылық өмірінде ұлттық өнерді меңгертуге бүткіл болмысын арнаған, бар ғұмырын өнер үшін сарп еткен Дәнеш Рақышевтың артында қалдырған музыкалық-педагогикалық мұрасы - М. Әуезов «Шертісің де, әнің де қандай келісті. Сен үлкен композиторсың! Әнің – нағыз қазақ әні», - деп бағалаған баға жетпес құнды мұра [72]. 

           Дәнеш Рақышевтың әнші-сазгер, ұстаз ретінде қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды айқындау үшін оның өмірі мен шығармашылығы, балалық, шәкірттік, жігіттік, кемелдену шақтары және өмірінің соңғы кезеңдеріне байланысты басты уақиғалар қамтитын мерзіміне қарай жіктеліп, оның шығармашылық тұрғыда қалыптасуы мен тұлға ретінде қалыптасуы сараланды. (кесте 1).

          Дәнеш Рақышев туралы жарияланған еңбектер мен зерттеу материалдарына шолу жасау, оның әнші-сазгер, қоғам қайраткері, педагог ретінде аты әйгілі болғандығын және халқының аяулы ұлы, біртуар дарынды азаматы екендігін айғақтайды.

         Өкінішке орай, Дәнеш Рақышевтың өмір белестері мен шығармашылық іс-әрекетінің дамуы, музыкалық-педагогикалық мұрасы арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырылмай келеді. Әнші-сазгердің өмірі, қоғамдық-әлеуметтік қызметі көптеген мақалалар мен естеліктер жинақтарында, деректі романда, мұрағат деректері [73] негізінде ғана қарастырылған.

          Дәнеш Рақышевқа қатысты әдебиет саласы, музыкатану, музыкалық педагогикасы жөніндегі алғашқы ғылыми пікірлер ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдарының соңғы кезеңдерінен бастап жарық көре бастады. Аға буын әдебиетшілеріміз С.Бақбергенов («Сұқсыр» [74], «Әнімен әлдилеген туған елін» [75]), Б.Нұржекеев («Әнмен өрілген сезім» [76]), Қ.Сұлтанов, Б.Нұржекеев («Жезтаңдай әнші» [77]), Қ.Сұлтанов («Дәнеш ағамен алғашқы кездесу» [78]) О.Асқар («Дарынды Дәкең» [79]), Е.Бейсембек («Балжан-ай» [80]), өнертанушы И.Жақанов («Аспандағы аққуға ән жалғаған» [81], «Қапастағы тоты» [82]), музыкалық білім беру педагогикасы саласынан ғалым-ұстаздар  Р.Қ.Дүйсембінова («Өнеріне тәрбиесі сай әнші еді [83]», «Жастарды музыкалық мұра арқылы тәрбиелеу - ізгілендіру негізі [84] », «Дәнеш Рақышев мұрасы-тәрбие арқауы» [85]), Ж.Мырқаев («Қас тұлпардың дүбіріне ілестік» [86], «Ақиық әнші» [87]), Ж.Ш.Таубалдиева, Р.М.Рысбекова («Жетісу сазгерлерінің шығармалары арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыру» [88]), Д.Р.Пірінбекова («Ән өнеріндегі асыл бейне» [89]), С.Т.Шыныбаев («Әншілік өнерге баулудағы ұстаздық өнеге» [90]), Н.Жанпейісов («Әншілік әлеміндегі дара тұлға» [91]), А.Қармысов («Өнер жолымды өрнектеген аға» [92]), М.Мұқаманов («Аспандағы аққуға әнін қосқан» [93])  өз еңбектерінде өскен ортасы, өмірі мен музыкалық-шығармашылық жолы туралы қысқаша қарастырған.

           Әншінің қазақ өнерінің дамуына қосқан үлесін Т. Исабектің «Әнші Дәнеш» атты деректі романынан қарастыруға болады. Бұл еңбекке қазақтың әйгілі әншісі әрі сазгері Дәнеш Рақышевтың өмірі мен шығармашылығы арқау болған. Роман авторы кейіпкерімен жастайынан аралас-құралас болып, қатар өскен адам, сондықтан да шығарма оқиғасы оқырманын шынайылығымен тәнті етеді. Деректі роман біртұтас желіде жазылып, «Жастық шақ белестері» және «Туған ел құшағында» деген екі бөлімнен тұрады. Оның мазмұны Дәнеш Рақышевтың музыка саласымен бірге музыкалық білім беру педагогикасы саласында да өшпес із қалдырғанын көрсетеді [94].

           Дәнеш Рақышевтың музыка педагогикасы саласына қосқан үлесі 2001 жылы «Жалын» баспасынан шыққан Қ.Толыбаевтың «Әнші Дәнеш» атты естеліктер жинағында да көрініс тапқан. Жинақ Қазақстан Республикасының Халық әртісі, халық әндерін орындаудың асқан шебері, майталман әнші, өзіндік мәнері зор сазгер Дәнеш Рақышевтың атының аңызға айналғандығын паш етіп, оған деген халқының шексіз сүйіспеншілігін, оның игі қасиеттері мен кісілік сипаттарын елге танытуды көздейді [95].

          Соңғы жылдары әншінің 70 жылдық, 75 жылдық, 80 жылдық мерей- тойлары облыс, республика көлемінде атап өтілуі де кездейсоқтық емес. Сондықтан да Қазақстанның мәдениетінің, музыка, педагогика тарихының дамуына ерекше атсалысып, сол өнер жолында талай қиыншылықтарға ұшыраса да, өмірінің соңына дейін адал қызмет еткен ірі тұлғаның  шығармашылықты іс-әрекеті жас ұрпақтардың ой-санасында берік орын алуын жөн санап, ерекше баға берген бірқатар мақалалар, естеліктер жарық көрді (Ә.Ысқабай, Ж.Нұрғожаев, М.Нұрсейіт, К.Рақыш, Т.Кәрім, С.Керімбеков, Е.Манапұлы және т.б.). Осындай басқосуларда Жетісу жерінен шыққан ел ағалары Қ.Сұлтанов, К.Ақылбаев,әр жылдардағы Алматы облысының  басшылары З.Нұрқаділов, С.Мұқанов С.Үмбетов, және т.б. өз кезегінде әнші туралы, оның мәдениетке қосқан сүбелі үлесі туралы өз ойларын ортаға салып, ұлағатты сөздер айтты.

          Дәнеш Рақышевтың өмір жолы, музыкалық-педагогикалық мұрасы - тәлімі мол жол. Оның тұлға ретінде қалыптасуына бірнеше бастау бұлағы болған факторлар ықпалын тигізді: өскен ортасы (отбасы, туыс-туғандары, жолдастары); тәлімдік жүйе (қазақ халқының музыка өнерің қазынасы, ұстаздары); қоғамдық, мәдени-әлеуметтік іс-әрекеті; әдебиет, өнер, ғылым саласындағы замандастары; өз бетімен білім іздеу, тәлім-тәрбие алу, шығармашылықты дамуға талпынысы.

         Дәнеш Рақышевтың біртуар дарынды тұлға болып қалыптасуының іргетасы, ең алдымен, отбасында қаланды.

         Ұлттық дәстүрді көзімен көріп, көңіліне түйіп қаймағы бұзылмаған дәстүр-салтты, адамгершіліктің бастауы мен өнер атаулыны пір тұту, оның халық өміріндегі нарқын салмақтай білу осы алтын бесік отбасында басталған болатын. Оның табиғатынан мейірімді, еңбекқор, биязы, парасатты, ұлтжандылық қасиеті ана сүтімен дарыды деуге болады.

         Дәнешке ат қоюдың тарихы да отбасында бала тәрбиесіндегі халықтық дәстүр-салтты берік ұсталғандығын көрсетеді. Ол шыр етіп дүниеге келгенде, ауыл жиналып, қалжаға мал сойылып, балаға ат қою жайы сөз болады.. Ең алдымен ауыл ағасы Баясылға қолқа салынады. Ол: «Рақыш артымнан ерген ерке інім. Менің жалғыз баламның аты - Әбиқожа. Енді оның артынан еретін інісі Әбимолда болсын»,- деп азан шақырылып, сол есім үш дүркін сәбидің құлағына айқайлап айтылады да, бата жасалады, кейін бес жасқа келгенде нағашы жұртынан бір ағайын ақыл айтады: «Балаң молда бола қоймас. Болса «молда» лақабы өзі-ақ қосылады». «Жақсы лепес - жарым ырыс» деген сөз бар. Ең берісі, нағашы ағасы секілді сыпайы, жұртқа қызметін көрсететін пысық жігіт болсын...» Сөйтіп оның аты «Данияр» болып өзгерді. Қазақ халқындағы әдет-ғұрып бойынша анасы Тәжіхан оны еркелетіп «Дәнеш» деп жанама ат берді. Осылайша Дәнеш есімі халық санасынан берік орын алады  [95,-51б.].

         Дәнеш - Байтүгей, Тоғарыстан дейтін екі іргелі ата тараған Суан елінің перзенті. Байтүгейден – Сатай, Елшібек, Құдайберді, Алдияр, Молақ балалары болып, Өсек суының күншығыс беті Жаркент жағын жайлайды. Тоғарыстан әулеті – Мырзагелді, Солтанғұл, Ақша, Әбсүгір, Қошқар, Қараменде, Қарабек, Бөлек секілді аталар сол судың батыс саласында. Дәнеш – Мырзагелдіге жатады. Мырзагелдінің – Тауасары. Тауасардан – Құлжабай, Таңат, Қуанышбай, Сатыбай боп төрт ата өсіп - өнген. Соның Құлжабайынан – Қанай. Қанайдан – Рақыш. Рақыштан – Дәнеш.

          Мырзагелді - өнерлі, сауықшыл ел. Көсемі  де, шешені де, батыры да, бағыланы  да, ақыны да, әншісі де бар.  Дуылдасқан сергек тұқым. «Мырзагелдіден  бата ал, Ақшадан ат ал» дейді  қария сөздері. Бар суанға ықтасын,  айбар, береке болған Әтіке,  Құлжабай, Нұржеке батырларын өз  ұрпағы ұмытқан жоқ.

          Дәнештің балалық шағы, жастық кезеңі Іле өңіріндегі Құлжа қаласының маңында өтті. Өнерпаздары өріс таба алмаған бұл аймақта талай тарландар құмығып, құлап жол алмай тұрған-ды. Алайда балаға әке сүйеніш қой Малшы Рақыш өзінің өнер қуған жалғыз ұлының тізгініп тежемеді. Ел ішін еркінше аралап, өнер жолына біржола түсуіне бөгет болмай, қолынан келгенін жасады. Ол кісінің өзі де ән мен күйге әуес еді. Баласының талантын танып, талабын жебеді. Әкесінің осындай қамқорлығы туралы әнші естелігінде былайша толғанады: «Әкем өнеріме, әніме тұсау салмай бос жіберді. «Көрсетпеген өнер зая кетеді» дейтін әке сөзі маған ерекше қанат бітіретін. Он үш жасымда қаракер құнанды баптап міндіріп, сыбызғы, сырнаймен ән салдырған сол өнер құдіреті шығар. Бұл әкенің де үлкен қамқорлығы, әнді қастерлеуі деп түсінемін». Рақыштың өзі де қара жаяу болмаған. Бір той-жиында: - Осы сені жұрт өлеңші деп жүр ғой, ал кәне, қойды қалай қырғызып алғаныңды өлеңмен айтшы,- дейді сынағандай жиналғандар. Сонда Рақыш біраз ойланып:

Қой жайдым, Омардай сай бауырына,

Қойымның  құзғын қонды сауырына.

Ол қойды  қасқыр құрғыр жемес еді-ау,

Отырып  қаппын, Еренше ауылында.

 

О, қасқыр! Өзі жүйрік, түсі суық,

Қойымды жарып кетті жетіп бұйрық.

Пышағы  жоқ, асатын – қазаны жоқ,

Тимейді екен жүрегіне шикі құйрық, - деген көрінеді. Осындай өнерінің арқасында ел ішінде Рақыш туралы жақсы сөз жайыла бастайды. Бір тойда жұрт Тамаша деген өлең сөзге жүйрік әйелді Рақышпен айтысуға көндіреді. Екі ақын бірін-бірі сөзбен біраз түйрейді. Тамаша Рақышты  ұры суан деп сөзбен қағытады. Рақыш  оның бедеулігін бетіне басқанда, Тамаша бұл сөзге шыдай алмай, орнынан  тұрып кетеді [94,-6 б.]. Міне, айтыс өнері деген қандай қатал. Әділін айтатын ақынын жұрт та қастерлеп, құрметтей білген. Осындай өнерге құмар Рақышты кедейлік көп тежеген. Кедейлігіне қарамастан ауыл-аймағын әнге бөлеп, айтысқа түскен, ән салған, домбыра тартқан. Байлауға жетсе де, күрмеуге келмейтін қысқа жіптей, әнді өнер ете алмай, күн көрістің қамымен өткен.

         Дәнештің өмірінде өз анасы Тәжіхан бір таңғажайып елес. Ел-жұрт, көз көрген жандар: «О, шіркін, Тәжіхан!» десіп, оның айтыстарын, әншілігін ауыздарының суы құрып отырып айтатын. Айтыскер Тәжіхан үнемі от басының берекесін сақтаушы болды. Бірде мал соңында салпақтап жүрген Рақышын сергіткісі келіп:

                                 Тезек теріп келемін етегіме,

                                 Қара тазым жүрмейді жетегіме.

                                Емдемесем болмайды көже ашытып,

                                 Қарамай кетіп едің жөтеліңе,-дейді.

Рақыш кідірместен:

                                Жүрмесе де қу тазы жетегіңе,

                                 Тезек теріп келесің етегіңе,

                                 Сен ашытқан сол көже дәрі болсын,

                                 Әлдибек ағаңның да жөтеліне, – деп жауап береді [95,-77б.].

          Анасы бұл дүниеден өткен соң, әкесі Ақманар сұлуға үйленген. Ол кісі Дәнешті өгейсітпей, өз анасындай болып, бауырына басады.

          Ата - анасының өнерпаз болуы жас әншінің ән, әншілік өнерге деген сүйіспеншілігін, талғампаздығын, эстетикалық көзқарасын қалыптастырып,  сол арқылы дүниетанымының дамуына ықпалын тигізді. Айтыскер ақын әкесінің қамқорлығы арқасында заманындағы әйгілі әншілермен, жыршылармен, күйшілермен танысты. Олардың асқан шеберлікпен орындауындағы халықтың өткені мен болмысын танып білуге мүмкіндік алады. «Әсемпаз болма әрнеге, өнерпаз болсаң арқалан, сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан»,- деп ұлы Абай айтқандай, өмірде азамат ретінде қалыптасып, өз орнын таба білді.

          Дәнеш мұрасын іздегенде, оның төңірегін табиғи байланыста, жалғастықта алып қараған жөн. Өйткені, өнерпаздың мектебін ашу - оның шығармашылық лабораториясын, өрісін ашу деген сөз. Ендеше, Дәнештің әншілігін, сазгерлігін, ұстаздығын лаулаған өнер, жыр ортасынан, әншілік төңірегін жас қыранды баулап, қияға ұшырған сол ортадан іздеуіміз керек.

Шынында да, алаулап тұрған таланттың талабын ұштайтын мектептің болмауы мүмкін емес еді. Дәнеш өзінің түлеп келе жатқан әншілігі мен сазгерлігіне қажетті нәрді асқан өнерпаз, өңшең жақсының өнегесінен, халықтың байтақ қазынасынан алған.

         Дәнеш Қытайдағы қазақ өңірінің Жарсу, Қаратас мектептерінде оқып, есейген жылдары суаннан шыққан Әбіләкім молда, Төрехан ақын, Жалайырдың Күләй ақынынан, әнші-домбырашы Әпірейім молдадан, Байбазар мұғалімнен үлгі-өнеге алып, өнерінің нәрінен сусындаған. «Мектеп директоры Наймантай Нұрахмет деген кісі домбырамен ән салып, қиссалар айтушы еді»,- деп үлкен құрмет сезімімен еске алады әнші [96]. Сөйтіп мектеп қабырғасында жүрген күндерінде талай әнші, күйшілермен танысып, олардағы өнер атаулыға деген сүйіспеншілігі дарып, талап-талғамына арқау болғандығын байқаймыз. Сол жылдары мектептегі көркемөнерпаздардың белді мүшесі болған Дәнеш, спектакль қоюға да қатысады. «Әкімбек болыс» деген пьесада бай қызының рөлін нанымды орындап шығады (ол кезде қазақ қыздарына бұндай ойынға қатысуға тиым салынатын).

         Дәнеш Рақышевтың мәдениет, білім берудің тарихи сахнасынан әнші, сазгер, белсенді қоғам азаматы ретінде көрінуіне тікелей ықпал еткен оның рухани ұстаздары Мәмет, Қадрихан, Қайыпбек болды. Балауса жігіт шағынан олардың қасына еріп, өзіне ұстаз тұтып, әншілік-ақындық өнер үйренуі оның әншілік бағытын айқындай түсті. Ол әншілік өнердің қыр-сырымен танысып, тәлім-тәрбие ала жүріп, өнердің мән-мағынасы жайлы өз бетімен ой түюге, өнерді, мәдениетті, туған халқының салт-дәстүрін құрмет тұтуға үйренді. Мұндай шығармашылықты, ән құшағына оранған атмосфера оған өлшеусіз әсерін тигізді.

         Дәнештің бағына қарай, оған ақын-әнші Мәмет Бабасов ұстаздық етеді. Мәметтің диапазоны кең, сазды әуеннің саңлағы болғандығына оның Дәнешке үйреткен «Әй, Бөпем», «Каракөз», «Қоңыр қаз» әндері айқын мысал бола алады. Бұл әндерді орындауға кез келген әншінің дауысы жете бермейді. Ол үшін кең тынысты, «демі зор әнші болады» деп халық тектен-тек айтпағанындай, үлкен әншілік шеберлік және ол шеберлік халықтың қалаулысы болуы үшін эстетикалық талғампаздық талап етіледі. Мәметтің әні, әншілік шеберлігі Дәнешті таң қалдырып, әншілік өнерге деген үлкен қызығушылығын тудырды.

         Ән өнеріне біржола ынта қойып, қолына алғашында сырнай, кейін келе домбыра ұстаған Дәнеш он бес жасында әнші-күйші, өнерпаздар ортасына етене араласты. Бұл тұста ер көңілді, жомарт жүректі, ақ жарқын, ашық мінезді, той-думанның сәні Мәмет әншінің ықпалы айырықша болды. Еңгезердей балуан тұлғалы Мәмет көбіне жиын топ ортасында жыр-дастандар айтатын. Халықтың және бұрынғы өткен әншілердің талай-талай әсем әндерінің балдай тамылжыған әуенін бәз қалпында көкейінде сақтап, өзінің қоңыраудай күмбірлеген қоңыржай даусымен мамырлата төгілтетін, ешбір қоспасыз, бабымен балбырата айтқанда тыңдаушыларды үйіріп алатын. Асылы, әнді сүйсініп айта білу де өнердің көзі сияқты. Өйткені, екінің бірі барылдап ән салуы мүмкін. Ал шынайы ықыласпен, қырын-сырын ұғына орындалған ән тыңдаушыларын да елең еткізіп, жетелеп әкетеді. Дәнеш, ең алдымен, әнді, содан кейін әнді орындаушыны аялап, қадір-қасиетін танып білуіне, оған шынайы құрмет көрсетуде Мәмет ақыннан әліппе оқығандай үйреніп, үлгі өнеге алған. Күн шапағатындай жайма шуақ, теңіз толқынындай ширақ, лепті, еркелігі мол, назы басым «Қоңыр қаз», «Жан ерке», үміт пен арманға толы, жүректі баурап, сезімді тербейтін «Қаракөз», «Алма бел» әндері Мәмет ақынның ұзақ жылдар бойы өз кеудесінде сақтап жүріп, ақырында інісіндей болып бауырында өскен өзі өмірінің соңғы күндеріне дейін ағалық ниетпен сыйлап, қадірлеп келген өнерпаз бауыры Дәнеш әншіге беріп кеткен мұрасы іспетті. Айтушысы табылмаған ән де жетімсірейді, елеусіз қалып ұмытылады. Ал Дәнеш сақтаған халықтың бұл қасиетті мұрасы саф алтындай таза күйінде сәуледей құбылған мөлдірлігімен халық өнерінің алтын қорына қосылды.