Мектеп жасына дейінгі балалардың экономикалық тәрбиесін қалыптастыру

   Кәсіпкерлікті меңгерудің  жолдары, нәтижелері Ы.Алтынсариннің  «Дүние қалай етсең табылады»  әңгімесінде жан – жақты бейнеленіп, қазіргі рыноктық қатынастардың  заңдылықтары анық көрінеді. «Дүние қалай етсең табылады» әңгімесінде француз фабриканты Антон деген садақа сұрап тұрған жас жігітке баюдың жолдарын былай үйретеді: әуелі қоқыс үйінділерінен тері жинап фабрикаға барып сат. Одан түскен ақшаға арба сатып ал. Осылай жеті жылда жеті мың франк ақша тауып, қағаз фабрикасын ашып, бай боласың деп ақыл береді. 25 жылдан кейін Антон француз фабрикантына баюдың жолын үйреткені үшін алғысын білдіреді [22].

   Ресеймен жан – жақты байланыста жатқан, қазақ халқын әлемдік деңгейге көтерілуге шақырған А.Құнанбаевтың экономикалық ой – пікірлері осы күнгі рыноктық қатынастармен үндеміп жатыр. Әсіресе, оның қара сөздерінен білуге болады [23].

   Біздер Абайдың қара сөздерінен  қазіргі қазақ халқының нарық  жүйесіне өтуіне жарамды ой – пікірлерді байқадық. Айталық, бірінші қарасөзінде  адамның, жастардың алдында кім болу, немен айналысу деген өмірлік сұрақтар тұрады.

    А.Құнанбаевтың экономикалық  көзқарастарының тереңдігі - өзі  өмір сүрген қоғамдағы әлеуметтік  таптарды біліп, оларды жан –  жақты талдауында. Мысалы, сегізінші қарасөзінде қазақ байлары өзінде жоқты малына  сатып алады, адалдық, ақыл, ғылым, білім – еш нәрсе малдан қымбат емес деп ойлайды деп жазады.

    Қазақ  халқының әлеуметтік  – экономикалық тарихында Ресейдің  орталық қалаларында оқып, терең  де сапалы білім алған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев  және т.б. қазақ ағартушылары.

   Сол сияқты, ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов «Қазақ жерін зерттеу» еңбектері баспадан шықты. Бұл шығармада қазақ өткір саяси -әлеуметтік, экономикалық сұрақтар көтерілген  [24].

   М.Дулатовтың «Есеп құралы»  атты есеп жинағында Балалардың  экономикалық ойлауын дамытатын экономикалық мазмұнды ауызша халық есептері жинақталған[25].

    Жоғарыда айтылғандарды  төмендегідей қорытындылаймыз:

• Қазақ халқының экономикалық мәдениеті өмірдің табиғи – климаттық жағдайларымен тығыз байланысты және шартты, көрші мемлекеттермен тауар – ақшалық қатынастар арқылы және шаруашылық – еңбек қызметінің негізінде дамыған.
• Еркіндік сауда, айырылыс еңбек, кәсіпкерлік еркіндік, қолданбалы еңбек идеялары қазіргі уақытта да өзектілігін жоғалтпайды. Олардың ішіндегі құнды ойлар, идеялар, нұсқаулар қазіргі мектептің тәжірибесінде қолданылып, балалардың экономикалық мәдениетін қалыптастырудағы проблемаларын шешуге ықпал етеді.
• Бұрынғы ойшылдар  мен  ағартушылар экономикалық мәдениетке ерекше мағына беріп, тұлғаның экономикалық маңызы бар қасиеттерін атап айтқанда, жастардың  еңбекқорлықты, қайсарлықты, тәртіптілікті, шаруагерлікті, үнемділікті тәрбиелеуге үндейді.

Ал енді осы экономикалық тірбиені мкетеп жасына дейінгі балаларға қалай түсіндіреміз деген сұрақ туындайды. Енді ересек топ балаларының іс әрекеті ойын болғандықтан біз бұл сұраққа жауапты ойын арқылы табуға тырыстық.

Іс-әрекет дегеніміз түрлі  қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.

Ойын дегеніміз- халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа баулитын қүралдың бірі.

     Ойын дегеніміз- ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар аты.

 Баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс-әрекет – ойын.

Ойын- баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін дамытады. Ойын- баланың өмір тынымының алғашқы қадамы.

       Ойын-сабақ, ойын-жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар, логикалық ойындар, ұлттық ойындар баланы жан-жақты дамиды. Ойындар баланың зейінін, есте сақтау қабілетін, ауыз екі сөйлеу мәдениетін дамытады.

Ойын арқылы баланың болашаққа көз қарасы қалыптасады. Қандай ойын түрі болсын, дидактикалық па, шығармашылық па, сюжетті ме, әлде драмалық болсын баланың ой-өрісін дамытады, сөздік қорын молайтады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады, қиялдау, ойлау, есте сақтау қабілеттерін жетілдіреді.

       Баланы нәресте  шағынан бастап адалдыққы, мейірімділікке, еңбек етіге тәрбиелеудің негізгі құралы- ойын. Ойын- тәрбиенің бастауы. Ойын тәрбие берудегі ең тиімді тәсілдің бірі. Балабақшада тәрбие беру бағдарламасында баланың дамуы үшін ойынның үлкен маңызы бар.

Ойын  - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.

Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне енгізілді.

С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді айтуға болады:

Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік (процедуралық) ләззат);

Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді сипаты («шығармашылық аясы»).

әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс («эмоционалдық қуат»).

Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа  ережелердің болуы.

Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:

Әлеуметтендіру қызметі.

Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.

Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.

Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.

Ойында бала «адамзат тәжірибесі аясында» өзін-өзі көрсету қызметін көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.

Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.

Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан: интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.

Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.

Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу  түсініледі. Ойын әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.

Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.

         Сонымен  бірге, ойын – баланың қызығушылықтан  дамуға ұласатын,  қызығушылығының  ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.               

          Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.

         Баланың  танымын алғашқы күннен бастап  дамыту құралы да, балада оқу  мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып саналады..

    Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір  есігін ашып, оның шығармашылық  қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы мүмкін де  емес" десе, ғалым Е. А. Покровский  өзінің балалардың ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды.   Ойын - таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.

           Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.

Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын - әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады. Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп, баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі құралы ретінде қарастырып келген.     

 Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек  түрлеріне бөлінсе, ойын бала  үшін алғашқы рет қоршаған  ортаны тану құралы болып табылады.

          Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс - әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде іскерлік ойындардың орны ерекше.

  Мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет – ойын болып есептеледі. Оның жетекші іс әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойын мен алданып, үлкендердің еңбек әрекетінеаз немесе мүлдем араласпауына байланысты емес. Ойын бала психикасында сапалы өзгерістер туғызады:Онда мектеп жетекшісі болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.

Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлуметтік қарым- қатынасты да нақтылап көрсетеді.Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны үлкендер өміріне аралаудың айрықша түрі болып саналатын ролдік ойынның пайда болуының негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс әрекетке араласу адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететін және бірсыпыра правалар беретінін біледі.

Егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және өзара қарым-қатынасмен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-қатынас оны бағалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзін ұстай білуге үйретеді.

Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып қолдана алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай, зат, жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы мылтықтан атып жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі құлап түседі, қиялдағы тепловозды жүргізеді әрі өзі тепловоз ретінде гүрілдеп, жылдамдық ала бастайды.

Зейінді жинақтау, есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде ертерек және оңай ажыратылады.

Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді.

Ойын ақыл- ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағанасын қолдануды т.б. үйренеді. Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ойы әрекетінің түрлі формаларының шарты болып табылады.Ролдік ойындардың психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін де үлкен маңызы бар.

Мектепке дейінгі шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі. мектепке дейінгі кешкентайлар ойынның негізгі мазмұны үлкендердің шынайы заттармен жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары арқылы қайта жаңғыртатын іс әрекеттерді жаңғарту болып табылады. Мысалы үш жас шамасындағы балалар столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі, аяқ киім тазалайды т.с.с. Іс-әрекеттерді қайта жаңғырту- мектепке дейінгі кешкентай ойынның негізгі мазмұны, міне осы. Ойын – адам әрекетінің ерекше түрі. Психологияда ойынға детерминомтты ішкі факторларға тұлғаның жеке және қасиеттілігіне байланысты қарастырады. Ойын ересек адамдарға да қажетті спонтанды қажеттіліктерін қуаныш , бақыт алуға ынталандырады. Ойынға қажетілерін әрбір дені сау ересек неесе бала болсын қажет етеді. Бұл қасиет жануарларға да тән. Жануарлар ата анасы ме , баласы мен, заттармен ойнайды, сонымен қатар жабайы аңдар да . Экологтардың зертеулері бойынша ойын әрекетінде кейбір шартты адамға қажетті басқалар мен қарым – қатынас жасау, өзге жыныстылар мен араласу, балаларға қалай төбелесу, күресу, жүгіру және жеңілу сияқты әрекеттер орындалады. Ойын әрекеті жануарлар әрекетінен ерекшеленеді, бала ойыны . Болашақ әрекеттері емес сонымен қатар әлументтік мінез – құлқын тәрбиелейді. Ойын әрекетінде кейбір элементтер мақсат, мотив, ойын әрекеттері болады. Ойын әректінде тұлғаның барлық экстровертті қасиеті көрінеді. Ойын түрлі көріністе болуы мүмкін. «Ойын» сөзі түрлі түсініктерде қолданыс тапқан, философия, педагогика, кибернетика, өнертану ғылым салаларында басқа түсіністе. Стратегиялық басқару балалар ойыны, актер ойыны, психокоррекциялық ойындар, қияли ойындар мүлдем басқаша түсінікте. Атақты педагог, психолог П.П.Бланскийдің тұжырымдауынша «ойын» абстрактілі категория жоқ, жеке бөлім ойындар болады. Дәл осы негізде оқу процесінде ойынның қолдану мақсаты, мазмұнын түсініп болмайды (А.А.Вербицкий) Педагогикалық системада ойын, оқу процессінің бөлігі ғана. Мұндай педагогикалық ситемалар белгілі контекстті оқыту негізінде оқыту, оқу әрекеті концепциясын құрауғы болады. Бұл А.А.Вербицкийдің еңбегіне зерттеліп, оқу нәтижелері мен жоғарғы оқу орындарында қолданыста. Жоғарғы оқу орнының студентті бірінші біліктілік деңгейі, екінші профисионалды дағдарысын дамытады.