Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

 

1.3 з. Жүсіпбек Аймауытов шығармаларындағы дидактиканың пәлсапалық негізі

 

Жүсіпбек Аймауытов  шығармаларында адамның ішкі құлқына қатысты сырларға, ойлау қабілетіне тиесілі құпияларға, адамның ішкі мүмкіндігіне, пендешілігіне өзінің нәпсісіне ие болмау т.б. жақсы да көлеңкелі сәттерге ерекше мән берген.

Қай енбегін алып қарасақ та, адамның психологиясын шынайы ашатын тұстары жазушының өзіне тән қасиеті. Ойымызды дәйектеу үшін «Ақбілек» романының дидактикалық пәлсапалық негізіне тоқталып өтейік. Бұл романның негізгі мұраты уақыт пен қоғам өзгерістеріне орай қазақ қыздарының психологиясы мүлдем өзгеретінін автор сәуегей бабаларымыздай данышпандық тапқырлықпен бейнелеген. Қазақ қызының бейнесінен қоғам тынысын байқатады. Мұны рейтинг жүйесінде сипаттап берейік.

Автордың өз үніне  үңілсек: (Баяншының сөзі)

- Өскемен, Бұқтырманың оң жағында Алтай бар. - ұлттық нақыш

Құбыла жаққа құлай аққан Ертіс;

Найман        - ру

Бал тамған айна сулы Марқакөл    - табиғат

Кеп оңда емес -ау, жараңдар! (Оқырман назарын аудару) (Баяншының сөзі)

Мамырбайдың малайлары  қора жамап, пішен қалап... Мамырбайдың  Ақбілегі қасындағы қыздарына қабақ шытып, қаңқыл етіп, даусы саңқыл-саңқыл етеді!

Көзім тартып тұрғаны несі? (Тотем)

...терең шаттан іннен  шыққан қасқырларша, шұбап төрт атты келеді. (Жамандық нышанасы) Келе тарс-тұрс. Үріктірді, бөктірді.., Өңкей орыс.

(Баяншының  сөзі)

- Мамырбайдың бәйбішесін сокқыға жығады, қызын тап дейді. Бәйбіше қызын бір апанға тығып кеткен. 25 қамшыға бәйбіше үн шығармайды, Ақбілегі естімесін деп. Аялап өсірген жалғызын «кәпірге» қалай қисын.

Шиеленіс -  Шұңқырға жақыңдаған адамнан көмек сұрады, бірақ, ол көмек бермеді.

Дүрсіл ауылға келді.

Жонына шойын тағалағандай апасы сіресіп қалса да, елемей, шыңғырған дауысқа қарамай үкідей ұшып келеді.

- Қызын бүркітше бүріп, іліп жатқан екі орысты анасы екпінімен келіп итеріп тастап, балапанын басқан ана құстай балапанын бас салды. Болмаған соң орыстар мылтық дүмін жұмсады.

- Босанған Ақбілек анасының қалып бара жатқанын көріп, апанға түсіп кетті.

(Баяншының  сөзі)

Үш орыс қызды көтеріп, ойбайлатып, алды да жөнелді.

- Оққа ұшқан Бекболат Ақбілекке жанашыр. Бекболат бірінші жақта сөйлейді. Жасы-27-де. Шашақты сары қыңды мүйіз сапты өткір кездігім -менің өнерпаз жігіт емес еместігіме айғақ.

- Бұрын қой 500-ге, жылқы - 200, сиыр - 60, түйе-20-ға жетсе, осы күні санасақ, 1/4 де жоқ.

Әкеміз елу басы, ауылнай  би болған. Хат тосқауыл. Ақбілекке ұрын келе жатыр едім, Ақбілектің «апатайлаған» дауысын естіп, орыстарды қуып бердім. Оң иығыма оқ сап етіп, басым айналып кетті. Жұртым-ау! Меңде не жазық бар?

Офицер (монолог) - ішкі ой

Адам лажсыз өзінің тілегіне бағынады. Мен - Тамбов губерниясының бай алпауытының кіші баласымын.

... орыс күшті жұрт  болмаса, осы надан қазақ күн  көре алар ма еді? Тек қымыз  ішіп, қарнын сипап, қатынына қарап,  борбайын тыр-тыр қаситынды біледі. Патша казақты қара жұмысқа алам дегеңде, қандай қорқып қара қиратылып қалды. Баяғыда қазақ орысқа қарағаңда, қатын патшаға солдат алмаймын деп, қолхат беріпті-мыс. Офицердің монологы арқылы қазақ - орыс елінің тарихына көзқарас. Тегінде қазақтың солдат болудан қорыққаны бізге теріс те емес. Әйтеуір қазақ өз алдына ел болып жатқан жоқ. Ендеше орысқа бағынуы керек. Орыс осы жерге сыймай жатса, бос тұрған жерді алмай қайтеді? Баяғыда орысты үш жүз жылдай татар билеп тұрғанда, қазақ соның ішінде, қандай қорлық көрсетпеп еді? Ордаға барған елшілерімізді тақтайға жаншып, үстінен билетіп өлтіріп еді?

Біз келейік деп келгеніміз жоқ, құл-құтанға басыңдырғымыз келмейді. Біздің де қанымызда нәпсіқұмарлық  бар. Қазақтың қара көздерінің сиқырлы күші Еврей әйелдерінен кем емес. Әйелдің сүйгенін тілейтін біздің өз еліміз бар ма?

Келешегіміз - аяз, аштық, соғыс ажал.

Мұқаш (Монолог, ішкі құлық, өзінің кейпін бірінші жақта сипаттайды).

Портрет: таңқы мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жарбақтау, кірпі шаш, қарыс маңдай, қара сұр жігітпін. Жасы-35 те. Аузым асқа, ауым атқа жарыған емес. Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, солай түзеле бастадым. Жылы жұттан кейін пароходқа міңдім, Өскемен, Зайсан, Семей қалаларында орыстың тілін үйрендім. Мен неден тайсалам? Жалғыз кемдігім: қағаз танымаймын. Қолым хат білсе, Күршім өзенін теріс ағызар ем. Біресе қызыл, біресе ақ басып, қызметке орналасуға кедергі болды. Елге келген соң ішкі пікірім ішімде ақтардың «адамы» болдым. Ақтар маған жақсы қыз тауып бер деді. (оқиғаның бастау көзі) Мамырбайдың Ақбілегі есіме түсті. Ағасы менің басқан бояуыма шағым жасаған тұсы, енді мен несіне аяйын деген ой келді.

 

* * *

Баяншы сөзі

Алыс-жұлыс, ауыр күйік аттың соққысынан Ақбілектің сілесі қатып аттан түскеңде өлген адамша сылқ ете түскен.

Ақбілек жер қорқақ ботадай, аяғын аңдап басып, сығалап қарап, жапсарды ашып, тысқа шықты.

Талдың тасасына түсейін деп  шеткі қостың артынан жаңа аса беріп еді, қос даласыңда мылтығына сүйеніп, қақиып тұрған бір орыс жалт қарап:

- Стой! - деп зекіріп қалды. Сөйткенше  болмады, атымен бір орыс жүгіріп  келіп, құшақтай көтеріп қосқа ала жөнелді. Ақбілектің көзі шарасынан шықты.

Ақбілекті аш белінен жібермей қысып, бетіне аузын ала ұмтылып еді, Ақбілек теріс қарап, бұлқынып сүйгізбеді.

Олар күліп, жақындап жатқанда, төрде  жатқан ұзын бойлы, ақ құба, қара мұрт орыс оянып қырынан жатып, Ақбілекке көз салды. Қарқылдасқан, қайғысыз, қамсыз көп орыс ортасыңдағы қара мұрттыны есебі де Ақбілекке жұмбақ боп көрінді. Әйелге біткен жеңсікқойлық мұны да жеңді ме, қапаста қапаланып отырған Ақбілектің көзі қара мұртқа түсті.

(өзара кикілжін) Қара мұрт Ақбілектің жан жарасын әлде көзінен оқып білді ме, басқа сезім көрінеді ме, кім білсін. Жирен орыс сүйейін деп тағы келді, Ақбілек сырт беріп тыжырынды.

Жирен орысқа қара мұрт бірдемені айтты.

Жирен орыс пен қара мұрт біріне-бірі тағы да бірдеңе деді де, аяқтарын нығарлай басып, енді екі жаққа қарай жөнелді, сүзісетін қошқарларша екеуі біріне-бірі қарап тұра қалды.

Өлген жирен орысты көп орыс алып кетті. (Дуэль).

Теке көз тілмаш екен.

Өзге төрелер сені бәріміз қатын  қыламыз деп еді, бұл кісі оған обал еді. Онда бәріміз хайуан боламыз деді (натурализм).

Жалғыз-ақ қара мұрттының жанында қалғаны рас ... Бірақ ойбай-ау! Ер жігіт деп отырған аузы түкті кәпір ғой! Әлгі дәретсіз, сүндетсіз, тұрып сиетін, шошқа етін жейтін, арақ ішетін, темекі тартатын.

(Монолог)

Мұқаш:

Еңді бұ беттен қайтуға өткел жоқ. Дауа жоқ.

Баяншы сөзі

Мұқаштың әйелі Алтынай «ұлықтың» әйелі ғой.

Мамырбай бәйбішесінің мерт болып, қызының жоғалғанын естіп  өгіздей өкіріп, сылқ етіп отыра  кетті.

Бекболат жараланыпты.

Бұл іс кімнен келді?

Құрбан қажыдан көрді. Әбеннен көрді.

Сұрастырып, осының бәрін қысылып  жүрген Мұқаш екені кешікпей ашылды.

Алтынай үстелдегі батес көйлегін, жасыл жеңсіз, сырмақ түн баласы Мұқаш тұрақтамайтынын бәрі-бәрі естілді.

Қызылдар ақтарды ұстап жатты.

Қызылдар сол ауылда бекініп жатқанда, Мұқаш ақтарды алдап үстіне алып келсе, қызылдар тарпа бас салды. Тасасынан атысуға мұршасы келмей қасына Ақбілек бірте-бірте тұтқынға еті өлгендей, бойын үйреткендей болды.

Алты атарын алып, Ақбілекке бергеңде де, Ақбілек шаңқ етіп, безілдеп кезеулі мылтыққа қарсы тұра жүгірді.

Қара мұрттың кезелген қолы сылқ ете түсті. Мені неге атасың? - Ақбілек зорланып, қара мұрттың мойнынан құшып, аймалап сүймесін бе ?

Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойраңдап кеткен озбыр омырау, өксікті күңдер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстан бара жатты.

Көшкен орыстың жұртыңда бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек жалғыз қалса да, жалғыздығына өкінген жоқ.

Саялдық қара бұлттар-ау!

Күздің сарғыш жапырақтары-ау!

Ұлыған дауыс анық алыстап бара жатады да, тағы естіледі.

Әлден уақытта арсалаңдап бір аш қасқыр Ақбілек отырған қостың аузына келіп қалды.

Ақбілектің жан даусы ... шыр ете  түсті.

Ақбілек қасқырдың қарсы шабатынын  білгендей, жалма-жан жан ұшырып, қостан атып шығып, айғайын салып, ағашын сермей берді.

Қасқыр қамалайды. Ақбілек сабалайды, қасқыр абалайды. Қасқыр долданады. Ақбілек дөңгелейді, қасқыр күркілдейді, Ақбілек шырылдайды, қасқыр қырқырайды.

Отты көріп қасқырлар кетті. «Өлмегенге өлі киік».

Ақбілек Асуға түсті.

Орыс шіркін адамды аямайды  екен-ау.

«Ақтар, қызылдар» деп отырушы еді. Сонысы ма әлде ?

Торғай қашан аузына кеп түскенше, көзін қадап қойып, айыр тілін жалақтатып жатады екен сұм жылан.

Ақбілек сұр жыланды сойылмен салды келіп қақ бастан».

Іскендір - дуана адам.

Дуана Ақбілекті жолға  салып жіберді.

Дінсіз орыс еркелеткен арам денесін, қасиетті дуананың арқасына артуды обал көрді.

Ауылдан кісілер келіп, Ақбілекті аяп кетеді. Ақбілек 15-те еді.

Ақбілек ұсталғаны туралы жігіттер айтып өтті.

... бұрынғы кіршіксіз,  әппақ кеудесіне енді қарақұзғын ұя салып кеткен тәрізді.

Осы арам денеммен, арам аузыммен әкемнің  иманды жүзіне қалай жақындаймын.

Ойбай-ау! Менің күйеуім ше?

 

Екінші бөлім

Бекболат жарасынан жазылады.

Ақбілектің ағасы Төлеген қалада тұратын.

Тақырдың жылтыры (емханадан көреді).

Ақбілек әңгімесін білгісі келді.

Оның қасында Ақбілек қонған үй Мұсатай.

Халқының көз жасы үшін матайдың Әбенімен ұстасып жүрміз. Бекболат ішінен: «Әбеңді - арыстан, бұл тышқан ғой» деп ой алды, онысын айтқан жоқ.

Елден Жаңбырбай келеді.

Жылтыр Жаңбырбайдың, Ақбілектің келгенін біліп, Бекболаттан «сүйінші» сұрады.

Жай жүрген Бекболатты арызға тартады.

Бекболат Ақбілектің ағасының үйіне  барды. Ас істейтін матушке:

Көп комиссар келеді.

- Арақ көп, ....ба.

- Төлеген үйінде көп киім-кешек.  Бұл - байларды тонаудан түскен пайда.

Төлеген партияға жазылған жоқ, қызылдар құлап қалса, кім біледі ... Тоқтай тұрайын деп ойлайды ...

Төлегеннің қонақ шақыруы да жағынуы еді.

Төлеген «продком»

Мұқашқа да дұрыс қарайды (шешесін  өлтірткен, қыздарын масқаралаған).

Төлеген Бекболатқа құрақ  ұшады.

Губерниядан Ақбала деген  губревком мүшесі келсе, сол да қонаққа  келеді.

Қонаққа алдымен Ыхаң, Тыпан келеді.

Ыхан шылымын жуантық  қылып орап, шүмекке анашасы болған шолақ мүштігіне нығарлап бұрай  сұғып, жылқы тістеген «майлы аяқша» бір езуіне ыршып қисып отырды.

Дәрігерлер темекі де, арақ та, апиын да у дейді:

Ыхаң арақтың игілігін көрген, орыстан қатын алған.

Ақаң да, Тыпаң да дәулет құсы бастарынан ұшқан адамдар еді.

Ықаң большевиктерге қарсы, өңшең қылқан кескендей жас  офицерлер де келді.

Ақбала тойған қозыдай. Киімі қоңырлау, жүріс-тұрысы солапаттау Балташ деген жігіт. Бір көзін аса, бір көзін баса қарайтын. Доғал деген қара бұжыр.

Балташ - уез бастығы, Доғал - әкболбас (жер бастығы).

Төртіншісі Доғаның  жанында ершіктей, Балтаның жанында шапашоттай жымырайған Жорғабек деген кісі.

Ақбала бір кітапты  қолына ұстап тұрып:

- Ей, мынада Каутский де бар ғой, - деді. Төлеген ауыз үй жақта жүріп:

- Бізде Энгельс те бар, Марксші болудан да дәмеміз бар, - деді.

- Уай, қойшы! Сен Марксші болып жарытпассың, - деп төсекте жатып Балташ кекете сөйледі.

Жорғабек пен Тыпаң  ым-жымы бір кісіше бастары тиісіп, күбірлесіп, бірдеңе айтып отырды. Тегі, арақтың жайын сөйлесіп отырды білем. Жарғабек:

- Ішуге неге болмасын? - деп қалды.

Ақбас аяндап жүріп әдемі кроватьқа, масаты кілемге, барқыт орындықтарға көзі түсті, қабырғадағы ілулі Ленин, Горький жолдастардың олармен қатар Төлегеннің суретін де байқады, шкафты, үстелді, ана жақтағы киімдерді де шолып өтті. «Тұрмысың жарайды, жігітім!» - деген мәнде аяңдап жүріп: (соқыр сезім)

- Ым-ым ... да, - деді.

Соқыр сезім, таңсыққойлық, кеңестік тәртіптің ішкі құбылысына айналды.

Эмпириялық «синдром».

Ақбала:

Уездік жерде кім  қызмет қылады?

Кім қалай тұрады? Кімге сенуге, кіммен істеуге болады? Олар немен шұғылданады? Қаңдай кітап оқиды? Орыстармен арасы қаңдай? Кедейшіл, байшыл, адалы, арамы қайсы? Әлгі «ым-да» дегені «сенің жайыңды да білдік» дегендей бір қорытынды пайда болды.