Автор работы: Пользователь скрыл имя, 29 Сентября 2015 в 11:50, курс лекций
Работа содержит курс лекций по дисциплине "Психология" на казахском языке.
Сана құрылымы мағыналы білім жүйесі арқылы көрінеді. Мән мен мағына қажеттіліктерге байланысты ауысып отырады. Қарым-қатынас мәселесі жекелеген мағынаны түсінбеушіліктен пайда болады, ол өзара әрекеттесу процесіне жағымсыз әсер қалдырады. Сөйлеуде мағына өзгеруі мүмкін, тілде мағыналық контекстер бар, кейбір жағдайда түсінбеушілікті тудыруы мүмкін.
Бақылау сұрақтары:
1. Адам мен жануар психикасының айырмашылығы неде?
2. Адам санасы дегеніміз не?
3. Жануар іс-әрекеті мен адам іс-әрекетінің ерекшелігі неде?
4. Филогенез үрдісіндегі адам тілінің қалыптасу механизмін түсіндіріңіз.
Дәріс 5
5.1 Психологиядағы іс-әрекет ұғымы
Іс-әрекет – адамның әлеуметтік ортада мотивпен бағытталып басқарылатын белсенділігі.
Іс-әрекет психологияда 2 аспекті феномен ретінде қарастырылады:
А) іс-әрекет психология пәні ретінде және
Б) іс-әрекет психиканың негізгі талдау тәсілі ретінде, түсіндірмелі принципі ретінде.
Іс-әрекет ұғымы А.Н. Леонтьевтің зерттеуі бойынша және «Проблемы развития психики», «Деятельность. Сознание. Личность» монографияларында көрсетілген. Оның қарастыруында өте үлкен мағына жатыр, өйткені барлық кеңестік психологияда (әр дәрежеде) осы ұғым арқылы (немесе оның белсенді қатысуымен) құрылған.
оқушылары және қызметтестері - А.Р. Лурия, А.Н. Леонтьев болған. Выготский
Іс-әрекет бағыты адамды іс-әрекет субьектісі ретінде көруге мүмкіндік береді, бір жағынан, іс-әрекеттің қызметтенуінің маңызды жағдайы ретінде, басқа жағынан алып қарағанда, сол іс-әрекеттің нәтижесі ретінде. Іс-әрекет процесінде субьектінің өзгерісін дағдыларын жетілдіретін, тұлға ретінде көрініс табады.
5.2 Іс-әрекет құрылымы
Іс-әрекет құрылымын А.Н. Леонтьев анықтаған, оны жалпы түрі ретінде былайша көрсетуге болады:
Қ (қажеттілік) → М (мотив) → І-Ә (іс-әрекет)
Қажеттіліктер – организмнің бір нәрсеге керекті кескінін ұсынатын және іс-әрекетке талаптанатын субъективті құбылыс болып табылады. Барлық қажеттіліктерді екі негізгі топқа бөлуге болады:
Биологиялық қажеттіліктер жылдам және тез толуы болып табылады. Биологиялық қажеттіліктердің реттейтін функциялары шектеулі, олар мінез-құлықты қажеттіліктерді қанағаттандыруды салыстырмалы қысқа уақыт ішінде анықтайды. Егер адам немесе жануарлар осы қажеттіліктердің әсерінен әрекеттенсе, онда олардың белсенділіктері шектеулі болар еді.
Ақпараттық қажеттіліктер танымдық және әлеуметтікке жататын, биологиялық қажеттіліктерге қарағанда толуы емес немесе одан да аз толуы болып табылады.
Қажеттілікті түсіну, объективті қажеттілік ретінде, адам іс-әрекетінің соңғы алғы шарты болып табылады. Қашан адам өзінде қандай қажеттілік туындағанын саналы түрде түсінсе, сонда мақсатқа бағыттайтын мотив пайда болады.
Мотивті А.Н. Леонтьев адамды іс-әрекетке талаптандыратын және онымен басқаратын, қажеттіліктің нақты пәні ретінде анықтайды. Қажеттіліктер қанағаттандырылмаса, эмоциялық күші жағынан әр түрлі сәйкестену кейде аффектіге (қызулы түрде болатын күйзеліс) әкеліп соғады. Ол не үшін қауіпті? Адам аффект жағдайында қалса, сана жағынан бақылауды жоғалтады, тіпті тұлға күйзелісіне әкелуі мүмкін.
Бір іс-әрекеттің басқадан негізгі ерекшелігі іс-әрекет пәні болып табылады. А.Н. Леонтьев іс-әрекетке бағытталған пән, оның мотиві болып табылады деген. Мотивтендірілмеген іс-әрекет – жасырын мотивті іс-әрекет.
Әрекеттер – шығарылатын мақсаттың көрінісі, нәтижеге жету процесі болып табылады. Мақсатты бөлу және олардың әрекетін қалыптастыру мотив фукцияларын ажыратуға әкеліп соғады: бағыт және ниеттену функциялары бөлінеді.
Мақсатқа жету - әрекет жасау белгілі бір жағдайда болады. Белгілі бір жағдайды қайта тұжырымдап айту мақсаты – міндет болып табылады. Әрекеттің пайда болу тәсілі операция деп аталады. Операциялар міндеттерді шешуге бағытталады.
Іс-әрекет психологиялық теорияның, сонымен қатар оның құрылымы мен функциялары зерттеуінің негізгі пәні әрекет болып табылады.
Психологиялық интерпретацияның басында әрекет Л.С. Выготскийдің еңбектерінде көрінеді. Содан 1930 жылдардың ортасында оның шәкірттері А.В. Запорожец, П.И. Зинченко, А.Н. Леонтьев, П.Я. Гальперин және басқалар сенсорлы, перцептивті, мимикалық және ақыл-ой әрекетінің зерттеу циклдарын шешті, заттық-тәжірибелік әрекеттердің олардың генетикалық байланыстарына ерекше көңіл бөлді. С.Л. Рубинштейн әрекетті психологияның негізгі ұяшығы деп атаған. Оның ойы бойынша біріншіден, әрекетте психологиялық талдау психологияның барлық элементтерін ашуы мүмкін, екіншіден, әрекет ерекше қасиетпен анықталады.
А.В. Запорожец әрекет тәсілі заттың тірі бейнеленуі деп айтқан. Түйсіктің пайда болуына қарапайым сенсорлы әрекеттер қажет. Осындай құрылым А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, Н.Б. Познанскийдің зерттеулерінде дәлелденген.
Әрекет – мәнді қалыптастырудың қажетті жағдайы, олардың кеңеюі және тереңдетілуі, ойлау негізі.
Әрекетте рефлексияның бастамасы жатыр. Әрекет іске көшіп және негізгі формақұрайтын фактор болып, біруақытта тұлғаның талдау бірлігі болып келеді.
Операция, әрекет, іс-әрекет өзара ауыспалы болып келеді. Бұны А.Н. Леонтьев көрсетті. Операцияны әрекетке, содан соң іс-әрекетке айналдыруды А.В. Запорожец керемет қадағалады.
А.Н. Леонтьевтің пікірінше генетиканың шығуы адам іс-әрекеті үшін мотив пен мақсаттың сәйкес келмеуі болып табылады. Мақсаттан айырмашылығы, мотивтер субъектіні өзекті деп сезінбейді. Осыған байланысты олар өздерінің психикалық бейнесін әрекеттің эмоциялы формасы ретінде табады және олар әрекетке тұлғалық мән береді.
Адам іс-әрекетінің дамуы мотивтің функцияларының бөлінуіне әкеліп соғады. Бір мотивтер, іс-әрекетті козғай келе, оған тұлғалық мағына береді, басқалары, қозғаушы фактор ролін орындай келе, мағына құраушы қызметінен айырылады (мотивтер-стимулдар).
Адамның іс-әрекеті бір мотивпен ғана емес, олардың жиынтығымен бағытталады. Осының салдарынан мотивтерді ішкі және сыртқы деп бөлуге болады. Ішкі мотив негізінде адамның қажеттіліктері, оның эмоциясы, қызығушылықтары жатыр. Сыртқы мотивке жағдайлардан шығатын, мақсаттар жатады (орта факторлары). Ішкі және сыртқы мотивтердің жиынтығы тұлғаның мотивациялық аймағын құрайды және ұйымдастырылады. Ең басты қатынас, тұлғаның мотивациялық саласымен сипатталады, - мотив иерархиясының
А.Н. Леонтьев жетекші қажеттіліктер ұғымын енгізеді, ұзақ уақыт бойы адамның негізгі қажеттілігі басқалардың барлығын қанағаттандыратын бір қажеттілік болуы мүмкін. Бұл жағдайды онтегенездегі адам дамуы мысалында қарастырайық: 1,5 айға дейін туылған балада витальді (жетекші) қажеттілік ұйқы болады, 1,5 айдан кейін балада жетекші қажеттілік танымдық қажеттілік және қарым-қатынас қажеттіліктері пайда болады. 1 жаста танымдық қажеттіліктері дамиды, тіл дами бастайды, сөйлеу жетекші іс-әрекет болып саналады; 5 жаста қарым-қатынас қажеттіліктері танымдық кезеңмен ауысады (Неге? – сұрақтары басымды болады) және т.б.
А.Н. Леонтьев сонымен қатар актуалды қажеттіліктер ұғымын енгізді. Актуалды қажеттіліктер адамның психофизиологиялық күйімен анықталды, адамның орны мен уақыты, қай жерде болғанына байланысты. Қажеттілік мәнін психологиялық феномен ретінде ұғыну үшін, олардың пайда болуын анықтау керек.
К.К. Платоновтың ойы бойынша, фило және онтогенездік қажеттіліктер эмоциямен бірге пайда болады. Еметін балада кислород, тағам, жылулық пен тыныштық қажеттіліктері ғана туындайды. Адам өсе келе, организмнің жетілуінде биологиялық қажеттіліктер пайда болады. Тыныштық қажеттіліктері қозғалыс қажеттіліктеріне көшеді, содан соң ойын қажеттіліктері, танымда, еңбекте пайда болады. Эндокриндік темір жетілу процесінде жыныстық қажеттіліктер пайда болады. Организмнің қартаюы жыныстық қажеттіліктермен қоса, қозғалыс, танымдық қажеттіліктердің әлсіздігіне әкеледі.
А.Н. Леонтьев адам қажеттіліктерінің даму жолдарын сызба ретінде суреттеді: алғашқыда адам өзінің витальді қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әрекет етеді, содан соң әрекет жасау үшін өзінің витальді қажеттіліктерін қанағаттандырады. Қажеттіліктерді дамыту заттың мағынасын дамытуына, адамның нақты мотивтер іс-әрекетіне байланысты болып келеді.
Мотивация концепциясының көптеген саны бар. Шартты түрде оларды үш негізгі бағыттарға бөлуге болады.
Биологиялық ниеттену теориясы. Ағзаның тепе-теңдігінің бұзылуы биологиялық импульстің және сәйкес келетін қажеттіліктерінің пайда болуына әкеледі, яғни оны қанағаттандыруға итермелейді.
Оңтайлы белсенділік теориясы. Организм белсенділіктің оптимальді деңгейін қолдауға тырысады, оған тиімді қызмет көрсетеді.
Когнитивті теориялар мотивацияны мінез-құлықтың белгілі бір формасын таңдау механизмі ретінде қарастырады. Таңдау үшін, ойлау процесіне үңілу керек.
5.3 Іс-әрекет түрлері
1. Ойын – шартты жағдайдағы іс-әрекет формасы, қоғамдық тәжірибені меңгеру және құруға бағытталған, ғылым мен мәдениет заттарында, әлеуметті, заттық әрекет тәсілі ретінде белгілеу. Мінез-құлықтағы ойын мақсаты болатын «іс-әрекет», оның көмегімен жететін практикалық нәтижелер болып табылмайды. Ойын іс-әрекеті еңбек пен оқуға жақындайды.
2. Оқу – индивидтің білімі мен тәсілдерін жинақтаған және қорытындылаған процесі. Оқу қандай да бір іс-әрекеттің қажетті компоненті болып табылады және субъект оны өзгерте алады.
3. Еңбек материалды және идеалды - өндіріске белгілі бір қоғамдық-пайдалы өнімге бағытталған іс-әрекет. Еңбек іс-әрекеті – адамның негізгі, жетекші іс-әрекеті.
Бақылау сұрақтары:
Дәріс 6
6.1 Сана психика дамуының жоғарғы сатысы ретінде
Сана – болған жағдайдың бейнеленуінің жоғарғы формасы. Адам санасы сыртқы ортамен мақсатты бағытталған қарым-қатынас формасы ретінде көрінеді. Оларда белгілі бір субьективті шынайылық ретінде, сана болған жағдайдың субьективті ренжу, қайғыру көрінісін табады. Адамға қатысты және оның айналасындағылардың барлығына сананың қатынасы бар.
Сана құрылымы. Белгілі неміс философы Л. Фейербах сана мен тіршілік үшін сананың пайда болуы туралы идеясын ұсынды. Бұл идеяны Л.С. Выготский де дамытты.
А.Н. Леонтьев сана құрылымының 3 түрін көрсетті:
В.П. Зинченко осы құрылымға тағы бір компонентті енгізді: әрекет пен қимылдың биодинамикалық жасушасы. Осы білімдерді біріктіре отырып, сана құрылымын сызба ретінде былай көрсетуге болады:
● бейненің сезгіштік жасушасы ● мағына
● әрекет пен қимылдың
биодинамикалық жасушасы
Жинақталған білімнің шынайы әрекеттермен қатынасы және адамның жеке тәжірибесін қосу болған жағдайдың саналы түрде шындықты ұғыну процесі болып табылады. Тұлға санасы сыртқы объектілерді ұғыну емес, сонымен қатар өзін және өзінің психикалық әрекеттерін түсіну болып табылады.
Сана айналадағы өмірдің барлық өзара байланысын бейнелейді, әлемнің бейнесі бірдей жүйе ретінде. Сондықтан сана – іс-әрекет бейнесінің жоғарғы формасы болып табылады. Сана арқылы адам қоршаған әлеммен қарым-қатынас формасы реттеледі. Сана іс-әрекеттің субьективті жағдайларында көрініс табады. Сана адам айналасындағы барлық жағдайларда тиісті болып келеді.
Шынайы іс-әрекетте жинақталған білімнің ара қатынасын белгілеу және адамның жеке тәжірибесіне ену – іс-әрекетті саналы түрде түсіну процесі болады. Тұлға санасы сыртқы обьектілерді саналы түрде түсіну түрінде ғана анықталмайды, сонымен бірге өзін және өзінің психикалық әрекеттерін саналы түрде түсіну. Осының салдарынан тұлға санасы өзіндіксанасыз болмайды. Өзіндіксананы арнайы ерекшеліктері бар сана ретінде түсіну керек. Талдау объектісі ретінде – тұлғаның өзінің психикалық сапасы, тұлғаның шынайы сапасының бейнесі ретінде, айналадағы әрекеттің адекваттылығы болып табылады. Сана және адамның сезім формалары – түйсік, қабылдау, өзіндіксананың қалыптасуы да осы дамудың кезеңдері арқылы басталады.
Айналаны сана мен өзіндік сананың бірлігі негізінде ғана адам тұлғасына тән, өзіндікреттеудің жоғарғы формасы қамтамасыз етілуі мүмкін.
Сана адамның психикалық әрекетінің барлық формаларын қосады: сезіну, қабылдау, ойлау, сезім мен ерік. Осы психикалық құбылыстың әрқайсысы, өзінің сапалы ерекшеліктерімен, жеке, бөлек емес, сананың тұтас бірдей жағы немесе бөлігі болып табылады.
Шынайылықты саналы түрде түсіну арқылы, адам өзінің білгенін эмоциялы ойлайды. Эмоция, сезім – сананың ерекше бір түрі болып табылады. Бірақ сананың мәні сыртқы әлемнің интеллектуалды бейнесі мен бейнеленгенді эмоциялық қайғыру болып табылмайды. Сана адамның іс-әрекетін реттеуден тұрады. Сананың практикалық әрекетін құрайтын ерік – сананың маңызды жағы болып табылады.