Банк ағымдық валюталық операциялардың ақша қаражаттар есебі

Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу мақсаты – тұрақты экономикалық өсу мен экономикалық қауәпсәздәктә қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатқа көмек көрсету. Мұнда валюталық реттеудің негізгі мақсаттары:

• Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналыс тәртібін орнату;
• Қазақстан Республикасының дүниежүзілік экономикаға ары қарай ықпалдасуына жағдай жасау;
• Валюталық операциялар мен капитал ағымдары бойынша ақпараттық базаны қамтамасыз ету.

Қазақстан Республикасында  валюталық реттеудің негізгі  органы – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі. Ол ҚР шетел валютасының және шетел валютадағы бағалы қағаздардың айналым аясы мен тәртібін анықтап, валюталық операциялардың барлық түрлерін өткізеді, ҚР резиденттер және резидент еместермен ұлттық валютамен және ұлттық валютадағы бағалы қағаздармен операцияларды жүргізу ережелерін белгілейді. ҚР Ұлттық Банкі заңнамаға сәйкес валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты операцияларды жасауға лицензиялардың берілуін, олардың әрекетін тоқтатынқырауын немесе лицензияны қайтарып алуын іске асырады. Қазақстан Республикасында шетел валютасының сатып алуы, сатуы және айырбастауы резиденттермен және резидент еместермен өкілетті банктер мен банктік операциялардың кейбір түрлерін жасайтын өкілетті ұйымдар және айырбастау пунктер арқылы ҚР Ұлттық Банкі белгілеген тәртіпте әске асырылады. Банктік операциялардың кейбір түрлерін жасауға құқығы бар, валюталық операцияларын жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасында құрылған банктер өкілетті болып саналады. Өкілетті ұйымдар – Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған заңды тұлғалар, олардың ерекше қызметі – шетел валютасы мен айырбастау операцияларын ұйымдастыру болып келеді. Валюталық реттеудің негізгі әдістерінің бірі – валюталық операцияларын өткізу тәртібін орнату.

Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі белгілейді:

• валюталық құндылықтарды заңға сәйкес пайдалануымен байланысты резиденттер қызметін іске асыруға қойылатын талаптарды;
• резиденттер мен резидент еместермен валюталық операцияларын, соның ішінде валюталық реттеу режимдерін іске асыру тәртібін: лицензиялаудың, тіркеудің, ескертудің (жазбаша забарлаудың);
• Қазақстан Республикасының аумағында қызметін іске асыратын резидент еместердің валюталық операцияларының мониторингі жүзеге асыру тәртібін (валюталық мониторинг);
• барлық резиденттер мен резидент еместер орындау үшін міндетті есеп пен есеп беру формалары өкілетті мемлекеттік органдармен, олардың құзырына сәйкес келісу бқйынша.

Директивалық  валюталық реттеу органдарына валюта айналымы саласында құқықтық актілер шығаруға өкілеттігі бар мемлекеттік органдар жатады. Олар, бәрінен бұрын, Парламент, Президент, Үкімет, Қаржы Министрлігі, Ұлттық Банк. Жанама реттеу органдары: банктер және валюталық биржалар.

Парламент заң  шығару міндетін іске асыратын жоғарғы өкілетті орган болып табылады. Ол валюталық қатынастарды реттеуге қатысты заңдар шығаруға құқылы. Палаталардың бірлескен мәжілісінде Парламент Республиканың Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауға келісім береді.

Республика  Президенті ұлттық валютаның қызмет ету тәртібін, мерзімін және шарттарын анықтайды, республиканың мемлекеттік қаржылық бағдарламаларын бекітеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің Ұлттық Банкке қатысты  өкілеттігі:

1. Парламент келісімімен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметінен босатады;
2. Ұлттық Банкінің Төрағасының ұсынысы бойынша Ұлттық Банкінің Төрағасының орынбасарларын қызметке тағайындайды және босатады;
3. кварталына кемінде бір мәрте Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің жұмысы туралы Ұлттық Банк Төрағасының есебін тыңдайды.

Үкімет Қазақстан  Республикасының атқарушы билігін  жүзеге асырады, атқарушы органдардың  жүйесін басқарады және олардың  қызметіне басшылық жүргізеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілеттігі:

1. мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын анықтайды, оны іске асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын белгілейді;
2. республиканың қаржылық жүйесін нығайту жөніндегі шараларды анықтайды және оларды іске асырады; мемлекеттік валюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану барысында заңдылықты сақтауға  мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді;
3. сыртқы экономикалық саясатты іске асыру жөніндегі шараларды анықтайды; сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қабылдайды; халықаралық қаржылық ұйымдармен қызметтестікті жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының  Қаржы Министрлігі Қазақстан  Республикасының біртұтас мемлекеттік  қаржы саясатын жасау және іске асыруды  бағыттап және бақылап отыратын атқарушы орган болып табылады[3, 17-23 б.].

Министрліктің валюталық реттеу саласындағы біртұтас мемлекеттік қаржылық саясатты іске асыру жөніндегі негізгі міндеттері:

• мемлекеттік қаржыларды басқару;
• мемлекеттің қаржылық және бюджеттік саясатын жүргізу;
• шетел капиталын басым бағыттарда қолдану саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізу;
• мемлекеттік сыртқы заемдарды және гранттарды, мемлекет кепілдік берген мемлекеттік емес сыртқы заемдарды пайдаланудың тиімділігінің мониторингін жүргізу және оны бақылау.

Осы міндеттерге сәйкес Қаржы Министрлігі төмендегідей қызметтер атқарады:

• ұлттық валютаны тұрақтандыру мақсатында ақша айналымын нығайту жөніндегі шараларды анықтауға қатысу;
• мемлекеттің қаржылық ресурстарын басқаруға қатысу;
• қаржы рыноктарының инфраструктурасын қалыптастыру және олардың қызметін реттеу жөнінде ұсыныстар даярлайды;
• мемлекеттік қарыздық міндеттемелерді шығаруды, орналастыруды және өтеудііске асырады, жергілікті заемдарды шығару шарттарын тіркейді, мемлекеттің ішкі қарыздарының есебін жүргізеді, мемлекеттік бағалы қағаздарды тіркеуді жүзеге асырады;
• құнды металдармен сауда-саттық операцияларын, сондай-ақ, Үкіметтің резервтегі құнды металдары мен бағалы тастарының есебін жүргізеді.

Министрлік  Ұлттық Банкпен бірлесіп мемлекеттің  сыртқы қарыздарының шегін анықтайды, сондай-ақ, шетел валютасында несие алғаны үшін есептесу тәртібін жасайды.

Валюталық реттеудің  негізгі органы Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі болып табылады. Ұлттық Банк, сонымен қатар, әрі директивалық орган ретінде, әрі жанама реттеу органы ретінде де бола алады және тиісінше, валюталық мәселелер бойынша нормативтік актілер шығарады және өзіндік валюталық операцияларын іске асырады [4, 17-23 б.].

Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының  заңдары негізінде және оларды орындау  мақсатында өзінің өкілеттігіне жататын сұрақтар бойынша Үлттық Банк Берген лицензия негізінде банкілік операциялардың жеке түрлерін іске асыратын ұйымдар мен барлық банктерге міндетті құқықтық актілер шығарады.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкінің негізгі міндеті баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

Валюталық реттеу саласында Ұлттық Банк шетел валютасы және шетел валютасындағы құнды  қағаздардың Қазақстан Республикасындағы  айналым тәртібі мен аясын  анықтайды, валюталық операцияларды  жүргізу тәртібін бекітеді.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкінің аса маңызды міндеттерінің  бірі - Қазақстан Республикасының  ұлттық валютасының шет ел валюталарымен  салыстырғандағы курсын реттеп отыру.

 

 

1.2 Валюталық  операциялар және олардың түрлері

 

 

Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны мен мәнін ашу мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн. Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

1. Меншік құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.
2. Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды енгізу және шығару операциялары.
3. Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру [4, 30-55 б.].

Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық операциялартізімі шектелмейді. Валюталық бақылау жөніндегізаңға сәйкес валюталық операциялар түсінігі валюталық құндылықтармен және ҚР-ның валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

Шетелдік кәсіпорын  дегеніміз – өзі тұрақты қызмет ететін елдің аумағындағы кәсіпорынның қызметімен тікелей байланыста болып, өзге елдің аумағында қызметін жүзеге асыратын кәсіпорын.

Есеп берудің  валютасы  деп - қаржы есептілігі көрсеткіштері есепке алынатын валютасын айтамыз.

Шетелдік валюта – қаржы есептілігі көрсеткіштерін есепке алатын валютадан  өзге кез келген валюта болып табылады.

Айырбастау  бағамы – бір валютаны басқа ваютаға айырбастаудың нарықтық өлшемі болып табылады.

Шетел валютасында  жүзеге асырылатын операциялар заңға  сәйкес жүзеге асырылады. Банктер әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субьектілері арасында ақшалай есеп-айырысуды қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады.

Сонымен, қазіргі кезде еліміздегі кәсіпорындардың шетелдік валютадағы операцияларын есепке алу  БЕХС (IAS) 21 «Валюталардың айырбас бағамдарының өзгеруінің ықпалы» стандартына  сәйкес жүргізіледі. Бұл  стандарт тек қана валюталық баптарды хеджирлеудің есепке алынуын және де  валюталық бағамдардың шетелдік кәсіпорынға таза инвестицияны хеджирлеу кезінде пайда болатын айырмашылығын жіктеу үшін қажет.

Кәсіпорын қызметі  шетелдік қызмет түрлерімен немесе шетелдік валютамен байланысты болған жағдайда бірқатар терминдер пайдаланылады, атап атйтқанда:

Шетелдік кәсіпорынға  салынатын таза инвестициялар –  шетелдік кәсіпорынның таза активтеріндегі есеп беруші кәсіпорынның үлесі.

 Монетарлық  баптар – ақша қаражаты, сондай-ақ  белгіленген немесе анықталатын  сомаларда алынатын немесе төленетін активтер мен міндеттемелер.  
   Нақты құн – тәуелсіз тараптар арасында операциялар жасау кезінде активті айырбастауға немесе міндеттемені орындауға болатын сома.

 Шетелдік  валютамен жүргізілеін операциялар  деп – шетелдік валютада көрсетілетін  немесе реттеуге жататын операцияларды айтамыз, оларға мыналар жатады:

1. Капитал қозғалысына  байланысты шетел валютасын сатып алу немесе сату.

2. Шетел валютасында  несиелерді алу немесе беру.

3. Ішкі валюталық  рынокта шетел валютасын сатып  алу немесе сату.

4. Қолма-қол  шетел валютасын шетке шығару  немесе  тарту.

Қазақстан Республикасының  аумағындағы күші бар заңдарға сәйкес барлық валюталық операциялар Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі арқылы немесе валюталық операциялар жүргізуге  Ұлттық Банктің лицензиясын алған банктер және өзге де несиелік мекемелер арқылы іске асырылуы керек.

Валюталық операциялар  дегеніміз:

• бұл валюталық құндылықтарға меншік құқығы мен басқа да құқықтардың ауысуымен байланысты, сонымен бірге, төлем құралы ретінде шетел валютасын және шетел валютасындағы төлемқұжаттарын пайдаланумен байланысты операциялар;
• Қазақстан Республикасына валюталық құндылықтарды әкелу және аудару, Қазақстан Республикасынан валюталық құндылықтардыалып  шығу және аудару;
• халықаралық ақша аударуды іске асыру.

Қазақстан Республикасының 1996 жылы 24 желтоқсанда шыққан «Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу туралы» заңына сәйкес, шетел валютасымен және шетел валютасындағы бағалы қағаздармен жасалатын барлық операциялар ағымдағы валюталық операциялар және капиталдың қозғалысымен байланысты валюталық операциялар деп бөлінеді [9, 17-27 б.].

Ағымдағы валюталық  операцияларға мыналар жатады:

• тауардың импорты мен экспорты, қызметтер, жұмыстар үшін есептесуді іске асыру үшін, сондай-ақ, экспортық-импорттық операцияларды 180 күннен аспайтын мерзімге несиелеумен байланысты есептесуді іске асыру үщін Қазақстан Республикасынан және Республикаға шетел валютасын аудару;
• 180 күннен аспайтын мерзімге қаржылық несие беру және алу;
• капитал қозғалысымен байланысты салымдар, инвестициялар,  несиелер және басқа да операциялар бойынша проценттерді, дивиденттерді және тағыы да басқа табыстарды Қазақстан Республикасынан  және Республикадан аудару;
• Қазақстан Республикасынан және Республикадан саудалық емес сипаттағы іске асырылатын аударымдар:жалақыны, пенсияны, алиментті, мұраны және тағы да басқа.

Капиталдың қозғалысымен байланысты валюталық операцияларға мыналар жатады:

• тікелей инвестициялар, яғни, табыс табу және кәсіпорынды басқаруға қатысу құқығын алу мақсатымен кәсіпорынның жарғылық қорына қаражат салу;
• портфельді инвестициялар, яғни, бағалы қағаздар сатып алу;
• ғимаратқа меншік құқығы үшін төленетін аударымдар;
• тауардың экспорты мен импорты үшін қызмет, жұмыстар үшін төлемақы төлеуді 180 күннен астам мерзімге кейінге қалдыруды беру және алу;
• 180 күннен астам мерзімге қаржылық несие беру және алу;
• ағымдағы деп саналмайтын басқа да валюталық операциялар [9, 65-77 б.].