Банк ағымдық валюталық операциялардың ақша қаражаттар есебі

 

9-кесте. «Компания  Стеклоимпекс» ЖШС жеткізілген  тауарлар үшін тауар жөнелтушіге  кәсіпорынның валюталық шотынан 5 000 еуро аударылды. Ақшаны аударған күні еуроның нарықтық бағамы 1 еуроға 155  тенгені құрады. «Компания Стеклоимпекс» ЖШС бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазба жасалды:

 

№	Шаруашылық операцияның мазмұны	Дебет	Кредит	Сомасы, мың теңге
1	Жөнелтілген тауар үшін төлем жасалды	1330	1032	5 000 евро/ 775 000 тг

 

3.2 Бағам айырмашылықтарын есепке алу

 

Бағам айырмашылығын  есепке алу, валюталық операция жасаушы  субъектiледе осы валютаға қатысты крус өзгерген жағдайда бағам айырмашылығы 6250 – «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотында немесе 7430 – «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» бойынша шығыс шотында есепке алынып отырады.

6250 – «Бағамдық  айырмадан түсетін кірістер»  шоты есептерде валюталардың  әртүрлі айырбас бағамдарын пайдалана  отырып есептілік валютасында көрсетілген шетелдік валюта бірліктерінің бірдей санын көрсетудің нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмадан кірістерді алумен байланысты операцияларды есепке алуға арналған.

Келiсiмге сай  өтеу мерзiмдi әлi келмеген валютадағы дебиторлық және кредиторлық қарыздарға қатысты бағам айырмашылығын есептен шығару, осы қарыздардың өтелуiне қарай немесе мiндеттерiн төлеу мерзiмi өткен соң жүзеге асырылады [10, 67-93 б.].

Салық салу мақсатында жылдық табыс субъектiнiң валюталық  шотына валюталық қаржы келiп түскен күнi (немесе соңғы есеп беру күнi) күшiнде болатын Ұлттық банк белгiленген шетелдiк валютаға қатысты бағамының өзгеруi нәтижесiнде пайда болған оң бағам айырмашылылығының сомасына азайтылады және терiс бағам айырмашылығының сомасына көбейтiледi.

1032 – «Ағымдағы банктік шоттардағы шетел валютасындағы ақша қаражаты» шоты келесi шотардың кредитiмен корреспонденцияланады:

1020 – «Жолдағы  ақша қаражаты» -валюталық кассадан  валюталық шотқа өткiзiлген валютаның  сомасы,

1210 «Сатып алушылар  мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»,

2110 – «Сатып  алушылар мен тапсырысшылардың  ұзақ мерзімді берешегі»  үшiн  төленетiн валюталық қаржы.

6250 – «Бағамдық  айырмадан түсетін кірістер»   есептерде валюталардың әртүрлі  айырбас бағамдарын пайдалана отырып есептілік валютасында көрсетілген шетелдік валюта бірліктерінің бірдей санын көрсетудің нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмадан кірістер;

1032 – «Ағымдағы банктік шоттардағы шетел валютасындағы ақша қаражаты» шоты келесi шотардың дебетімен корреспонденцияланады:

1020  ”Кассадағы  шетелдiк валюта түрiндегi нақты  ақша”-валюталық шоттан валюталық  кассаға алынған валютаның сомасына  сәйкес;

3310 – «Жеткізушілер  мен мердігерлерге қысқа мерзімді  кредиторлық берешек», мұнда бір  жылдан кем төлеу мерзімімен қорларды жеткізу немесе қайта өңдеу бойынша шығыстарды қоса алғанда, сатып алынған активтер мен пайдаланылған қызметтер үшін жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысулар жөнінде операциялар және жеткізушілердің мердігерлерге өзге қысқа мерзімді берешегі көрініс табады.

4110 – «Жеткізушілер  мен мердігерлерге ұзақ мерзімді  кредиторлық берешек», мұнда бір  жылдан асатын төлеу мерзімімен  қорларды жеткізу немесе қайта  өңдеу жөніндегі шығыстарды қоса  алғанда сатып алынған активтерге  және пайдаланылған қызметтерге жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысудың болуымен және қозғалысымен байланысты операциялар және өзге ұзақ мерзімді берешек көрініс табады.

7430 – «Бағамдық  айырма бойынша шығыстар», онда  шетелдік қызметке бағамдық айырма  бойынша шығыстарды қоспағанда ағымдағы кезеңде монетарлық баптарды беру кезінде туындайтын бағамдық айырмалар бойынша шығыстар ескеріледі [10, 10-23 б.].

Субъект шетелдік валютаның  бағамы өзгерген жағдайда осы өзгерістің күнінен бастап аудару рәсімдерін қолдану  қажет.

Субъектінің функционалдық  валютасы субъектіге жататын негіз  құраушы операцияларды, оқиғалар мен  жағдайларды көрсетеді. Тиісінше, функционалдық  валюта белгіленгеннен кейін ол осы  негіз құраушы операцияларды, оқиғалар мен жағдайлардың өзгеруі шартымен ғана өзгертілуі мүмкін. Мысалы, негізінен, тауарлар мен қызметтердің сату бағасына әсер ететін валютаның өзгеруі субъектінің функционалдық валютасының өзгеруіне әкелуі мүмкін.

Шетелдік валюта бағамының  өзгеру әсері перспективалы түрде  ескеріледі. Басқа сөзбен айтқанда, субъект өзгерген күнгі валютаның айырбас бағамын пайдалана отырып, барлық баптарды жаңа функционалдық валютаға ауыстырады. Алынған, осылайша монетарлық баптардың ауыстырылған сомасы олардың тарихи құны ретінде қаралады. Бұрын осы Шетелдік қызметті ауыстырудан туындайтын бағамдық айырмалар осы қызмет істен шыққанға дейін пайданың немесе залалдың құрамында танылмауға тиіс.

Ақша баптары  бойынша есеп айырысу кезінде  немесе ақша баптарын есепті кезең  ішінде немесе бұрынғы қаржы есептілігінде  бастапқы мойындау кезінде қайта есептелген бағамдардан өзгеше бағамдар бойынша қайта есептеу кезінде пайда болатын бағам айырмашылықтары пайдада немесе залалда олар пайда болатын кезеңде мойындалуға тиіс.

Ақша баптары  шетелдік валютамен операциялар  кезінде пайда болатын және операция жасалған күн мен есеп айырысу күні арасындағы кезеңде айырбастау бағамында өзгеріс болатын кезде бағам айырмашылығы пайда болады. Операция мен ол бойынша есеп бір есепке алу кезеңінде жүзеге асырылатын болса, бағам айырмашылығы сол кезеңде мойындалады. Алайда, операциялар бойынша есеп айырысу оны жүзеге асыру кезеңінен кейінгі кезеңде жүзеге асырылатын болса, әрбір аралық кезеңде есептесу кезеңіне дейін мойындалатын бағам айырмашылығы айырбастау бағамдарының өзгеруімен анықталады [8, 67-86 б.].

Ақшалай емес бап  бойынша пайда немесе залал тікелей  капиталда мойындалған кезде  ондай пайданың немесе ондай залалдың кез келген валюталық құрамдас бөлік  тікелей капиталда мойындалуға  тиіс. Және, керісінше, ақшалай емес бап бойынша пайда немесе залал пайдада немесе залалда мойындалған болса, сол пайданың немесе сол залалдың кез келген валюталық құрамдас бөлікті пайда немесе залал ретінде мойындалуға тиіс.

Басқа Стандарттар  кейбір пайдалар мен залалдарды тікелей  капиталда мойындауды талап етеді. Мәселен, 16 IAS-Халықаралық стандартына сәйкес, негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде пайда болатын кейбір пайдалар мен залалдар міндетті түрде тікелей капиталда мойындалуға тиіс. Ондай актив шетелдік валютада ескерілетін болса, қайта бағаланған құн сол құн анықталған күні қолданылған бағам бойынша қайта есептелуге тиіс, соның нәтижесінде баға айырмашылығы пайда болып, ол да капиталда мойындалады.

Есеп беруші ұйымның шетелдік қызметке таза инвестициясының  бір бөлігі болып табылатын ақша бабы болып табылатын бағам айырмашылықтары есеп беруші ұйымның жеке қаржы есептілігінде, не шетелдік қызметтің жеке қаржы есептілігінде нақты жағдайға байланысты пайдада немесе залалда мойындалуға тиіс. Шетелдік қызметті және есеп беруші ұйымды қамтитын қаржы есептілігінде (мысалы, шетелдік қызметті еншілес ұйым жүзеге асыратын шоғырландырылған қаржы есептілігінде) мұндай бағам айырмашылықтары бастапқыда капиталдың жеке құрамдас бөліктерінде, таза инвестиция шығарылғаннан кейін пайдада немесе залалда мойындалуға тиіс.

Ақша бабы есеп беруші ұйымның шетелдік қызметке таза инвестициясының үлесі болып  табылатын және есеп беруші ұйымның  қолданыстағы валютасында деноминацияланған  кезде шетелдік қызметті жүзеге асырушы  ұйымның жеке қаржы есептілігінде  бағам айырмашылығы пайда болады. Нақ осылайша, егер мұндай бап шетелдік қызметті жүзеге асырушы ұйымның қолданыстағы валютасында деноминацияланған болса, онда, бағам айырмашылығы есеп беруші ұйымның жеке қаржы есептілігінде пайда болады. Мұндай бағам айырмашылықтары шетелдік қызметті де, есеп беруші ұйымды да қамтитын қаржы есептілігінде (яғни, шетелдік қызмет шоғырландырылған, пропорциялы шоғырландырылған немесе үлесті қатысу бойынша есепке алу әдісін пайдалана көрсетілген қаржы есептілігінде) капиталдың жеке құрамдас бөлігі болып қайта жіктеледі. Алайда, есеп беруші ұйымның шетелдік қызметке таза инвестициясының үлесі болып табылатын ақша бабын есеп беруші ұйымның немесе шетелдік қызметтің қолданыстағы валютасынан өзгеше валютада деноминациялауға болады. Ақша бабын есеп беруші ұйымның және шетелдік қызметтің қолданыстағы валютасына қайта есептеу кезінде пайда болатын бағам айырмашылықтары шетелдік қызметті және есеп беруші ұйымды қамтитын қаржы есептілігінде жеке құрамдас бөлігі болып қайта жіктелмейді (яғни, олар бұрынғысынша пайдада немесе залалда мойындалады) [8, 154-198 б.].

Егер ұйым бухгалтерлік есепті және жазбаларды қолданыстағы валютадан өзгеше валютада жүргізетін болса, ол ұйым өзінің қаржы есептілігін  әзірлеген кезде барлық сомалар  сол қолданыстағы валютаға қайта  есептеледі. Нәтижесінде осы баптар қолданыстағы валютада бастапқыда есепке алынған кезде қолданыстағы валютада пайда болатын сомалар пайда болады. Мысалы, ақша баптары жабу бағамы бойынша қолданыстағы валютаға қайта есептеледі, ал тарихи құн бойынша ескерілген ақшалай емес баптар оларды мойындаумен аяқталған операция жүзеге асырылған күндегі бағам бойынша қайта есептеледі [3, 57-83 б.].

4 АҒЫМДАҒЫ ШОТЫНДАҒЫ  ВАЛЮТА ҚОЗҒАЛЫСЫ БОЙЫНША ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ

 

Қазіргі уақытта  Қазақстан Республикасының экономикасы түбегейлі жүйелі бағыттары мен шарттарының өзгерісімен сипатталады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың өзінің ағымдағы шотындағы валюта қозғалысы бойынша операциялардың есебін жүргізу, ол шет елдермен сауда нарығына шығу болып табылады. Яғни, нарықтық жүйе жағдайында өз тауарлары мен қызметтерді ұсыну және пайда табу болып табылады. Сондықтан да, валюталық операцияларды, нарықтық жүйемізді жетілдіру, дамыту үшін банктің барлық жұмыскерлері клиенттерді қызықтыру, қызметтерін барлық сфераға ұлғайту, нарықты жаулап алу және содан пайда түсіруі тиіс.

Қазақстан Республикасының  деңгейінде және шет елдерінде валюталық  қызмет бойынша операцияларын пайдаланып көптеген жетістіктерге жетіп жатқан банктер де бар. Банктің негізгі  мақсаты – капитал нарығының  талаптарына бейімделу үшін қажет жағдайды құру, нарықты зерттеу, бәсекеге қабілеттілікті және пайдалылықты жоғарлату үшін шаралар жүйесін өңдеу болып табылады.

1. Қазақстан  Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне  және оның қаржы жүйесінің  тұрақтылығына қатер төнген жағдайда, егер ахуалды экономикалық саясаттың басқа шараларымен шешу мүмкін болмаса, арнайы валюталық режим енгізіледі.

Арнайы валюталық  режим елдің экономикалық қауіпсіздігіне және оның қаржы жүйесінің тұрақтылығына  төнген қатерді жою үшін жағдайлар  жасауға бағытталған валюталық реттеу шаралар кешенін көздейтін және резиденттер мен резидент еместердің валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты операцияларды жүргізуіне жекелеген валюталық шектеулер енгізуге жол беретін, валюталық операцияларды жүргізудің айрықша режимі болып табылады. Арнайы валюталық режим оны енгізу үшін негіз болған жағдайларды жою мақсатында ғана қолданылатын уақытша шара болып табылады. Арнайы валюталық режим шеңберінде енгізілуі мүмкін шектеулерге мыналар жатады:

1) валюталық  операция сомасынан процент ретінде айқындалатын мөлшердегі депозитті уәкілетті банкке не Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне белгіленген мерзімге сыйақы төлеместен орналастыруды талап ету;

2) валюталық  операцияларды жүргізуге Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің арнайы рұқсатын алуды талап ету;

3) резиденттер  алған шетел валютасын міндетті  түрде сатуды талап ету;

4) шетелдік банктерде  шоттарды пайдалану бойынша шектеулер,  валюталық түсімді қайтару мерзімін  және валюталық операциялар бойынша  көлеміне, санына және есеп айырысу валютасына лимиттерді белгілеу.

Қазақстан Республикасының  Президенті өзге де уақытша валюталық  шектеулерді енгізуі мүмкін.

2. Арнайы валюталық  режим Қазақстан Республикасының  Үкіметімен және Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкімен бірлескен консультациялар негізінде дайындалған Қазақстан Республикасы Президентінің актісімен енгізіледі.

3. Қазақстан  Республикасы Президентінің арнайы  валюталық режимді енгізу туралы  актісі мыналарды:

1) енгізілетін  шаралардың және валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты операцияларды жүргізуге уақытша шектеулердің тізбесін;

2) арнайы рұқсат  беру шарттарын қоса алғанда,  арнайы валюталық режимнің талаптарын  орындау тәртібін;

3) арнайы валюталық  режимді енгізу уақытын және  қолданылу мерзімін қамтиды.

4. Арнайы валюталық  режимнің қолданылу мерзімі бір  жылдан асырылмайды.

Арнайы валюталық  режим енгізілген мерзім аяқталғаннан кейін арнайы валюталық режимнің күші жойылды деп саналады.

Қазақстан Республикасының  Президенті тиісті акт шығару арқылы оның қолданылуын осы тармақта белгіленген мерзімдер шегінде ұзартуға не оның күшін толық немесе ішінара мерзімінен бұрын жоюға құқылы.

5. Арнайы валюталық  режимнің қолданылуы кезеңінде  резиденттер мен резидент еместер  Қазақстан Республикасы Президентінің  арнайы валюталық режимді енгізу туралы актісінде белгіленген талаптарды сақтауға міндетті.

Шетел валютасымен  айырбастау операцияларын ұйымдастыру  жөніндегі қызметті жүзеге асыруға  қойылатын талаптар

1. Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі  уәкілетті ұйымдарға шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензия береді.

2. Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкi шетел  валютасымен айырбастау операцияларын  ұйымдастыру жөніндегі қызметті  жүзеге асыру тәртібін және  оған қойылатын біліктілік талаптарын, сондай-ақ айырбастау пункттерін тіркеу (ашу) тәртібін белгiлейдi. Айырбастау пунктін тiркеу кезiнде белгiленген үлгідегi құжат - айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiгi берiледi. Уәкілеттi ұйымдар үшiн құрылтай құжаттарын келiсу тәртiбi, құрылтайшылардың құрамына, ұйымдастыру-құқықтық нысанына, жарғылық капиталдың мөлшерiне және қалыптасу тәртiбiне қойылатын талаптар, бөлiмшелер құру және басқа заңды тұлғаларға қатысу жөнiндегi шектеулер қосымша белгіленедi.