Табыс есебін жүргізу

Жалпы айтқанда, аудиторлық тәуекелдік  - бұл қаржылық есептілікте маңызды бұрмалаушылықтар немесе қателіктер бар болған жағдайда  белгісіз себептерінен аудитордың дұрыс пікірін бермеуі.

Аудиторлық тәуекелдік үш компоненттерден тұрады: ажыратылмаған тәуекелдік, бақылау тәуекелдігі және анықталмау тәуекелдігі.

Ажыратылмаған тәуекелдік – кейбір тұжырымдардың маңызды бұрмалауларға ішкі бақылауда анықталған саясаттың немесе аудит әдістемелерінің жоқтығы немесе пайдаланылмауы салдарынан ұшырауы.

Бақылау тәуекелдігі – есеп тұжырымдарында жіберілген маңызды бұрмалаулар анықталған саясатпен аудит тәсілдеріні негізінде анықталып және түзетілуінің мүмкін еместігінің тәуекелділігі.

Анықталмау тәуекелділігі – аудитордың тұжырымдардағы маңызды бұрмалауларды байқамау тәуекелдігі.

Тәжірибеде келесідей тәуекел бағасын бөледі: сандық (тәуекел пайызбен өлшенеді) және сапалық (тәуекел жоғары, орташа және төмен деп өлшенеді). Тәуекелдің бағасы аудитордың кәсіби пайымдауы негізінде жүзеге асырылады, және алынған дәлелдеулер шамасына қарай қайта қарастрылуы мүмкін. Тәуекел есептілік үшін жалпылама түрде де, бөлек баптар үшін де орнатылады.

 Аудиторлық тәуекелдің бағасы, маңыздылық деңгейі сияқты, сұрыптау  мөлшеріне әсер етеді. [8]

Төмендегі кестеде (12) аудиторлық тәуекелді есептеу формуласы келтірілген:

 

Кесте 12.  Аудиторлық тәуекелді есептеу

 

Тәуекелдің аты	Ақпарат көзі	Сандық баға, %	Сапалық баға
Бақылау тәуекелдігі	Аудиторлық фирманың ішкі стандарттары	50	Орташа деңгей
Ажыратылмаған тәуекелдік		50
Анықталмау тәуекелдігі		20

 

Жалпы аудиторлық тәуекелді анықтау (АР):

АР = НР х КР х РН;

AP = 0,5 х 0,5 х 0,2 = 0,05, немесе, 5%

Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін бағалау

Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін зерттеу тәртібі мен бағалауы 400 ХАС келтірілген.

 

Кесте 13. Анықтамау тәуекелдігін анықтау

 

Анықтамау тәуекелін аудиторлық бағалауы	Бақылау тәуекелін аудиторлық бағалау
	Жоғары (>10%)	Орташа (5-10%)	Төмен (5% дейін)
Жоғары	өте төмен	шамалы төмен	орташа
Орташа	шамалы төмен	орташа	шамалы жоғары
Төмен	орташа	шамалы жоғары	ең жоғары

 

Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің мақсаты. Аудитор бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін түсіну қажет, себебі ол аудитті жоспарлау және аудитті жүргізу үшін тиімді әдістемесін құрастыру үшін қажет.

Бухгалтерлік есеп жүйесі – бұл ұйымның мүлігі мен міндеттемелері және барлық шаруашылық операцияларын құжаттық, үздіксіз есебі жолымен олардың қозғалысы туралы ақшалай және сандық түрде ақпаратты жинайтын, тіркейтін және жалпылайтын жүйе.

Ішкі бақылау жүйесі – бұл қаржы-шаруашылық қызметін жүргізу тиімділігі, активтердің сақталуы қамтамасыз ету, ақпараттың бұрмалауын және қателерін болдырмау, анықтау және түзету, және уақтылы шынайы бухгалтерлік есептілікті дайындау үшін құрал ретінде ұйым басшыларымен қабылданған әдістемелер, процедуралар және ұйымдастыру шараларының жиынтығы.

Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін бағалау аудиторлық тексеру кезінде келесі жүйелерді қамтиды:

• Шаруашылық қызметтің түрі мен көлеміне басқару құрылымының адекваттылығы;
• Қаржылық жоспарлаудың бар болуы;
• Бухгалтерлік есепте барлық операциялардың көрсетілуін бақылау;
• Барлық қызмет түрі бойынша ішкі есеп және есептіліктің жағдайы;

Осыдан басқа, аудиторлар бухгалтерлік және салық есебінің жалпы қойылымын тексереді:

• Есеп саясаты мен шот жоспарын қолдану тәртібін;
• Салық есебі бойынша есеп саясатын қолдану тәртібін;
• Құжат айналымын;
• Бухгалтерлік есеп шот Жоспарына және оны пайдалану Нұскасына сәйкес бухгалтерлік есепте шаруашылық операциялардың дұрыс көрсетілуін;
• Бастапқы құжаттарды дайындауын, айналым және сақтауын;
• Салық заңнамасына сәйкес салық есебін ұйымдастыру;
• Бухгалтерлік және салық есебі үшін қамсыздандыру бағдарламаларын пайдалану.

Бухгалтерлік есептің аудиторлық тексеруі бухгалтерлік есеп нысанындағы мәліметтерді талдамалы және жинақтамалы есепте көрсетілген бухгалтерлік есеп мәліметтерін салыстыруын, сонымен қатар, оны түгендеу мәліметтерімен және салыстыру актісімен және басқа да құжаттармен сәйкестігін тексеруден тұрады.

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін бағалау бойынша жұмысты жүргізу халықаралық стандарттармен және қазақстандық стандарттармен қарастырылған. Осы жұмыстың әдістемесі аудиторлық ұйымның ішкі аудиторлық стандарттарымен регламенттеледі және арнайы аудиторлық нысанында келтіріледі.

Қаржылық қорытынды есептілік бойынша аудитордың жұмысы бухгалтерлік балансты, пайда және зиян туралы есептілікті, ақша қаражат қозғалысы туралы есептілікті және меншік капитал өзгерісі туралы есептілікті зерттеуден және талдаудан тұрады. Есеп және есептілік мәліметтерін тексерген кезде аудитор есептің бөлек баптарының бар болуын және жағдайын талдау қажет, яғни аудитолық процедураларды жүргізу қажет. Енді олардың аудиты туралы қысқаша түсінік беріп кетейік:

Есеп саясатын сақтаудың аудиторлық тексеруі. Тексеру барысында аудиторлар аудиттеген ұйымның есеп саясатнының сақталуын және мәнін анықтау қажет. Тексеру кезінде есеп саясатының мазмұнына, сонымен қатар, мүлік пен міндеттемелердің бөлек түрлерінің бағалауы туралы ақпараттың ашылуына көңіл бөлінеді.

 Материалды емес активтер аудиті. МЕА аудиторлық тексеру МЕА барлық түрінің және олардың есебімен байланысты операциялардың, соның ішінде ғылыми-техникалық қызметі нәтижесінің сұрыптамалық тексеруді қамтиды.

Тауарлы-материалдық қорлар аудиті. ТМҚ аудиті материалдарды, сонымен қатар, бухгалтерлік есеп үшін олардың маңыздылығы жағдайында өндірістік қорлардың басқа баптарына аудиторлық тексеруді қамтиды.

Осыдан басқа, осы активтердің бағалау және есепке алу ережесін қолданудың дұрыстығы тексеріледі. Негізгі көңіл келесі тәуекелдерге бөлінеді:

• Материалдар есебі шоттары бойынша есептік жазулар Бас кітап және бухгалтерлік баланс мәліметтеріне сәйкес келмейді;
• Есепті кезең басындағы материалдар есебі шоттары бойынша сальдосы өткен кезең соңындағы сальдосымен сәйкес келмейді;
• Қаржылық есептіліктегі ТМҚ сальдосы Бас кітап мәліметтеріне сәйкес келмейді.

Шығындар және өнімнің өзіндік құны аудиті. Өндіріс шығындардың аудиторлық тексеруі шығындардың дұрыс қалыптасуы мен апарылуын тексеруді, есеп саясатын сақтауды, заңнамалар мен нормативті құжаттардың талабын тексеруді қамтиды.

Болашақ кезең шығындарының аудиті. Болашақ кезең шығындарының аудиті есеп саясатының сақталуы мен ерекшеліктерін, талдамалы және жинақтамалы есеп мәліметтерінің сәйкестігін, болашақ кезеңге шығындарды апару дұрыстығын және бастапқы құжаттардың рәсімделу дұрыстығын тексеруді қамтиды.

Тауарлардың аудиторлық тексеруі. Тауарлардың аудиті есеп саясатының сақталуын, материалды жауапты тұлғалардың қызметтері бойынша құжаттардың рәсімделуін, тауарлардың жеткізілуі мен сатылуына келісімнің болуын, есепте тауарлар қозғалысы бойынша операциялардың көрсетілу дұрыстығын тексереді.

Кассалық операциялар аудиті. Кассалық операциялардың аудиті үшін негізгі ақпарат көздеріне кассалық кітап, кассирлердің ессептіліктері, кіріс және шығыс касса ордерлерін тіркеу үшін арнайы жүрналдары, төлем ведомостері және т.б. кіреді.

Есеп айырсу және валюталық шоттардың аудиторлық тексеруі. Ақша қаражаттарды әне қаржылық құжаттарды тексерген кезде аудиторлар ерекше көңілін келесі сұрақтарға бөледі:

• жаңа ғана ашылған банктік шот бойынша баланста сальдо көрсетілмеген;
• банктердің растау-хаты және есептілік формалардың сәйкес көрсеткіштер арасындағы сәйкессіздік.
• Бас кітапта және бухгалтерлік баланста банк шоттардағы ақша қаражаттардың және кассадағы ақша қаражаттардың  қалдық мөлшері дұрыс көрсетілмеген;
• Ақша қаражат қозғалысы туралы есептіліктегі бағанды дұрыс толтырмау;
• Бузгалтерлік есеп регистрларында енгізілген ақша қаражаттар операцияларын есепте дұрыс көрсетпеу;
• Есепті кезең басындағы ақша қаражаттар сальдосы өткен кезең сальдосымен сәйкес келмейді.
• ХҚЕС талаптарына ақша қаражат қозғалысы есебінің сәйкес келмеуі.

Дебиторлар және кредиторлармен есеп айырсу аудиті. Жоспарлау сатысында дебиторлар және кредиторлармен есеп айырсудың аудиторлық тексеруі осы операциялар бойынша аудиттеген ұйымның ішкі бақылау жүйесін және толықтығын бағалаудан тұрады.

Аудит барысында дебитолық берешек көбінесе, жоғарлауына, ал кредиторлық- төмендеуіне тексеріледі.Аудиторға сатып алу және сату келісім-шарттарды таңдап тексеру жүргізу қажет.

Осы бағытты тексерген кезде аудиторлар келесі сұрақтарға ерекше көңіл бөлу керек:

А. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырсу;

Б. Басқа да дебиторлық берешек;

В. Жеткізушілер мен медігерлермен есеп айырсу.

Тексеру барысында аудиторларға аудиттеген ұйымның қаржылық есептілігін дайындау алғышарттарын жүзеге асыру дәрежесін анықтау қажет:

• бар болуы,  құқықтар мен міндеттемелер, толықтық. Аудитор есептілікте көрсетілген дебиторлық және кредиторлық берешектің шынайы бар болуына, төлету мүмкіндігі жоқ дебиторлық берешекті уақытында бухгалтерлік есеп шотынан шығыстайтынына, ал кредиторлық берешек есептілікте толық көрсетілуіне көз жеткізу қажет.
• құндық баға, нақты өлшем. Аудитор дебиторлық және кредиторлық берешек есептілікте дұрыс бағамен көрсетілгеніне, дебитрлық берешек күмәнді қарыз бойынша резервті алып тастағанда көрсететініне және тексерілген кезеңге жатқызылатынына көз жеткізу керек.
• ұсынылуы және ашылуы. Аудитор берешектің дұрыс бөлінуіне көз жеткізу керек. Мысалы: а) дебиторлық – сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі, алынған вексельдер бойынша қарыз, еншілес және тәуелді ұйымдардың қарызы, берілген аванстар бойынша қарыздар; б) кредиторлық: жеткізушілер мен медігерлер берешегі,  берілген вексельдер бойынша қарыздар, алынған аванс бойынша қарыздар және т.б.
• Шаруашылық қызметтің шартты фактілердің және есепті кезеннен кейінгі оқиғалардың аудиті. Аудиторлық тексеру барысында аудиторларға аудиттеген ұйымның қаржылық есептілігін дайындау алғышарттарын жүзеге асыратынына көз жеткізу керек:
• бар болуы, туындауы. Аудитор шарты фактілер бар екендігіне және олар аудиттеген ұйыммен байлансыты екендігіне көз жеткізу керек.
• толықтық. Аудитор маңызды мәні бар барлық фактілер есептілікте көрсетілгеніне көз жеткізу керек;

ұсынылуы және ашылуы. Аудитор есепте және есептілікте шартты фактілер тиісті түрде көрсетілгеніне көз жеткізу керек. [11]

Есепті мерзімнен кейінгі оқиғаларды тексерген кезде, аудиторлар есепті мерзімнен кейінгі оқиғалар деп бағаланатын мүмкін операциялар көлемінің бағалауын жүргізеді және бухгалтерлік есепте олардың толық көрсетілуін және осындай операцияларды анықтау жүйесінің сенімділігін тексереді:

• есепті мерзім біткеннен кейін бухгалтерлік есептің шолуы;
• директорлар кеңесі отырысындағы хаттамасының шолуы;
• жоғары басшыларға мұқтаждар;
• газет басылымдарының шолуы.

Есепті кезеңнен кейінгі оқиғаларды тексерген кезде аудиторларға аудиттеген ұйымның қаржылық есептілігін дайындау алғышарттарын жүзеге асыратынына көз жеткізу керек:

• пайда болуы, толықтығы. Аудитор есептік кезең біткен мерзімнен кейінгі болған оқиғалар мен операцияларын анықау қажет.
• құндық баға. Аудитор бухгалтерлік есеп есепті кезеңнен кейінгі оқиғалар туралы ақпараттан шығатын мәндеріне түзетілгеніне көз жеткізу қажет.
• өзгеруі, ұсынылуы мен ашылуы. Аудитор бухгалтерлік есеп қажетті жағдайда есепті кезеңнен кейінгі оқиғалардан шығатын ақпараттарды және түсініктемелерді қосатынына көз жеткізу қажет.

Аудиторлық тексеру нәтижелерін рәсімдеу

Аудиторлық тексеру нәтижесінде аудитор стандарттарға сәйкес міндетті  құжаттарды, сонымен қатар, аудиторлармен құрылған қосымша құжаттарды дайындайды. Олардың 09рамына:

• Аудиторлық есептілік
• Басшылыққа ұсыныс хат кіреді.

 

3.2 Қаржылық нәтижені талдау

 

Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.

Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдайтын болсақ, нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.

Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.