Валюталық операциялар есебінің теориялық аспектілері және кәсіпорын сипаттамасы

Кіріспе

 

Әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елдің қатарына кіру міндетін алға қойған Елбасы Жолдауында атап көрсетілгеніндей, еліміздің қаржы жүйесін, соның ішінде қаржы есептілігін халықаралық стандарттарға сәйкестендіру ашық нарық экономикасын қалыптастырудың сенімді тетіктерінің бірі болып табылады. Есеп жүргізудің дамыған елдер қолданатын соңғы тәсілдерін меңгеру бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылған жағдайда да өте маңызды қажеттілікке айналады.

Нарық экономикасындағы ұйымдар  мен кәсіпорындардың сыртқыэкономикалық қызметі ұйымның өз ішінде де, сондай-ақ одан тыс тұрған қызмет пен өнімді пайдаланушылардың қалың тобы үшін де өте маңызды болып табылады.

Демек, бүгінгі таңда бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесін заман талабына сай жетілдіру ерекше мәңге ие болып отырғандықтан білікті бухгалтер мен бухгалтер  кәсібінің маңызын біздің қоғамымыз уақыт өткен сайын барынша сезіне түсуде.

“Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес ірі кәсіпкерлік субъектілер мен көпшілік мүддесіне жұмыс істеуші ұйымдардың барлығы бухгалтерлік есебін ҚЕХС талаптары бойынша жүргізуі тиіс.

Валюталық заңнама тарихи тұрғыдан алғанда қаржылық құқықтың құрамдас бөлігі ретінде қарастырыла  отырып қаржы жəне несие туралы заңнаманың құрамына енгізілген болатын. Шын мəнінде  қаржылық жəне валюталық құқық мəндері  өте жақын, алтікелей алғанда  қаржылық жəне валюталық құқықтың реттеу салалары ортақ. осымақала егеменді қазақстан заңнамасының валюталық  реттеу жəне валюталық бақылаусаласындағы даму тарихына  арналған. Қазақстанның жас экономикасының қалыптасуы мен  дамуы құрамдас бөлігі валюта нарығы болып табылатын дамыған қаржы  нарығынсыз мүмкін емес.

 Қазақстандағы валюталық  құндылықтардың қозғалысын ұйымдастырудың  нысаны бола отырып, соңғы жылдары  жедел қарқынмен дамыды: жаңа  уəкілетті банктер, валюта биржасы,  айырбастау пункттерінің ауқымды  желісі пайда болды, кəсіпорындардың  тауарлар,жұмыстар жəне қызметтер  экспортынан валюталық түсімдердің  көлемі өсуде, жылдан жылғаөнеркəсіп  өнімдерін өндіруші кəсіпорындардың  сыртқы сауда айналымының көлемі  өсуде.

Өткенге көз жіберіп, Қазақстанның дербес сыртқы экономикалық қызметі  неден басталғанын еске  түсіре отырып, бірқатар аса батыл заң  актілерін атап өтуге болады.

 Валюта нарығындағы  жұмыс тəртібін Қазақ КСР Ұлттық  мемлекеттік банкі белгіледі.  Сыртқы экономикалық қызметті  ырықтандыру жəне дамыту, сондай-ақ елдің сыртқысауда айналымының өсуі елдегі валюталық реттеудің құқықтық тетігінің болуын талап етті.

 2009 жылғы 13 маусымда қабылданған “Валюталық реттеу туралы” Қазақ КСР Заңының көптеген ережелерінің шын мəнінде қолданылуы тоқтатылғанын ескере отырып,егеменді Қазақстанның осындай заңын жедел қабылдау міндеті өзекті болды. Осыған байланысты 2010 жылғы 14 сəуірде “Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы заң актісінде валюталық заңнаманың негізгі ұғымдары нақтыландыжəне дамытылды, сондай-ақ валюталық қатынастарды реттеудің жинақталған тəжірибесі ескеріле отырып, оның құрылымы жəне мазмұны біршама өзгертілді.

2011 жылғы 24 желтоқсанда “Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданды, онда алғашқы рет заң айналымына “валюталық бақылау агенттері” институты, яғни уəкілетті банктер жəне банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзегеасыратын уəкілетті ұйымдар, сондай-ақ алынған лицензияларға сəйкес операциялар жүргізукезінде валюталық заңнаманы сақтауды бақылау міндеті жүктелген басқа ұйымдар енгізілді, валюталық бақылау органдарының жəне агенттерінің лауазымды тұлғаларының құқықтарымен міндеттері белгіленді.

Қазақстан Республикасы Президентінің  “Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi Даму стратегиясын iске асыру жөнiндегi одан арғы шаралар туралы” 2012 жылғы 28 наурыздағы №827 Жарлығын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 29 қаңтардағы № 103 қаулысымен ҚР Ұлттық Банкі əзірлеген Қазақстан Республикасында валюталық режимдi ырықтандырудың 2012-2013 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан əрі Валюталық режимдi ырықтандырудың 2012-2013 жылдарға арналған бағдарламасы) бекітілді.

Қазіргі кезде кәсіпорынның валюталық шоттағы қаржыларының есебін дұрыс жүргізуді жеілдіру бiреудiң орынсыз тiлегiнен емес, өмiрлiк аса қажеттiлiк салдарынан туындады. Кәсіпорынның валюталық шоттағы  қаржыларының есебін дұрыс  жүргiзбей, мүлiктiк жағдайы мен оған әсер ететiн себептердi бiлмей, табыс пен  шығынды өзара салыстырмай, бiрiншiсiнiң  екiншiсiнен артық болуына қол  жеткiзбей шаруашылықты ойдағыдай жүргiзу мүмкiн емес.

Сондықтан менiң дипломдық  жұмысымның мақсаты – кәсiпорынның валюталық шоттағы қаржыларының есебін жүргізуді зерттеп теориялық және әдiстемелiк негiздерi туралы мағлұмат алып, оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады.

 

 

 

 

 

 

1 Валюталық операциялар есебінің теориялық аспектілері және кәсіпорын сипаттамасы

1.1 «АЛ-САГА» ЖШС-ның техника-экономикалық сипаттамасы және есеп саясаты

 

«АЛ-САГА» ЖШС Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес заңды тұлға болып табылады. Кәсіпорынның аты: «АЛ-САГА» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. Орналасқан жері: Қазақстан Республикасы,  Алматы қаласы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің заңды статусы:

• кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткеннен бері заңды тұлға болып табылады;
• кәсіпорынның өз аты бар, мөрі, өзіндік балансы, банктерде шоттары, өз бланкілері бар;
• кәсіпорын өз мақсатына жету үшін өз атынан келісімге отырады, мүліктік құқық ала-алады;
• мемлекет кәсіпорын қарызына жауап бермейді, ал кәсіпорын керісінше мемлекет қарызына жауап бермейді.

Кәсіпорын есептік маманданған  кадрлармен қамтылған. Кәсіпорындағы  жұмыс істеушілердің үштен бірі орта және жоғары маман иелері.

Кәсіпорынның барлық салықтары  уақытылы төленіп отырады және салық  ұйымы жағына қарыздар емес.

Кәсіпорынның негізгі  мақсаты кіріс алу болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін кәсіпорын  келесі қызмет түрлерін іске асырады:

- жеңіл өнеркәсіп өнімдерін  өндіру, соның ішінде күнделікті  қажетті  нан, кондитер өнімдерін   және жоғары сапалы  азық-түлік  тауарларын дайындау, сатып алу  және сату;

- кәсіпорынның үздіксіз  белсенді және жоғары сапалы  өнім шығарып, жұмыс істеуін  қамтамасыз ету;

- шығарылған жеңіл өнеркәсіп  өнімінің көлемі мен сапасын  жақсартып, кәсіпорынның көлемін  үлкейту есебінде халықты қажетті  тауарлармен қамтамасыз ету;

- ұқсас кәсіпорындармен  бәсекелесте болу;

- материал құндылықтарын сату және сатып алу;

- басқа да қызмет көрсету;

- коммерциялық қызмет;

- заңда тиым салынбаған басқа да кәсіпкерлік қызметтер.

Жеңіл өнеркәсіп  өнімдерін  өңдеу фабрикасының жылына 3826 000 мың.тенгеге дайын өнім шығарады. «АЛ-САГА» ЖШС Алматы қаласында орналасқан.

Кәсіпорын шаруашылық жүргізу  құқығындағы мемлекеттік кәсіпорнының ұйымдастыру-құқықтық нысанындағы  заңды тұлға болып табылады және Қазақстан Республикасының заңнамасына  және жарғысына сәйкес өз қызметін жүзеге асырады.

Кәсіпорынның дербес балансы, өзінің тауарлық белгісі, Қазақстан  Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы  бейнеленген және мемлекеттік тілде  кәсіпорынның фирмалық атауы жазылған мөрі және өз қызметін жүзеге асыру  үшін басқа да қажетті мөрлері, мөртаңбалары мен бланктері, сондай-ақ банктерде  немесе өзге де қаржы мекемелерінде  есептік, валюталық және өзге де есеп-шоттары  болады.

Кәсіпорынның негізгі  міндеттері:

1) Өндірістік техникалық  тағайындаудың өнімдерін (жұмыстарды, қызметтерді) және халықтық тұтыну  тауарларын шығару мен сату.

2) Мемлекеттік тапсырыстарды  орындау болып табылады.

3)  Өнімдерді сату және  сатып алудағы коммерциялық қызмет.

4) Халықты, қоғамдық тамақтандыру  пункттерін сервистік қызмет  көрсету.

Қойылған міндеттерді  іске асыру үшін кәсіпорын қызметтің  мына түрлерін жүзеге асырады:

1) жеке өзінің шаруашылық қызметін жүзеге асырады;

2) кәсіпорынның ақшалай қаражаттары мен материалдық құндылықтарының сақталу жағдайын тексеруді өз еркімен жүзеге асырады және жүргізілетін іс-шараларға қатысады;

3) шарттық негізде, оның  ішінде бюджеттік ұйымдарға қызметтер  көрсетеді;

4) жыл сайын филиалдардың  еңбекақы қорының мөлшерін бекітеді;

5) мемлекеттік органдарда, сотта және өзге ұйымдарда  Кәсіпорынның мүліктік және өзге  де мүдделерін қорғайды;

6) құралдарын топтастыру  есебінен жаңа өнімдерді әзірлеу,  оны өндірістік игеру саласында  бірыңғай техникалық-экономикалық  саясат жүргізуді қамтамасыз  етеді;

7) жаңа өнімдерді бірлесіп  әзірлеу, өндіру, енгізу бөлігінде  шетелдік және басқа да фирмалармен  бірлесіп істейді;

8) еншілес кәсіпорындар  маркетингтік, инжирингтік, консультациялық,  әдістемелік қызметтерді жүзеге  асырады.

Кәсіпорынның қызметін қаржыландыру:

1) жеке қызметінің жеке  кірістері;

2) заңнамада көзделген  тәртіппен ұсынылатын қаржы бөлу;

3) заңнамада тыйым салынбаған  өзге де көздер есебінен жүзеге  асырылады.

Негізгі өндіріс және қосалқы  шаруашылықтар деп өнімнің өзіндік  құнына кіру тәсіліне байланысты шығындар тура және жанама болып бөлінеді. Статьялар  бойынша шығындарды топтастыру кезінде  тура шығындар элементтер кесімінде, ал жанама шығындар кешендік статьялар  түрінде құрылады.

Бухгалтериядағы міндеттері есеп беруді жасауды және кәсіпорынның шаруашылық қызметінің ай сайынғы нәтижесін  дер кезінде шығарады. Сонымен  қатар әрбір айдың 10-шы жұлдызында дебиторлық қарыздар, еңбек ақы анықталуы  тиіс.  Табельдермен 2 бухгалтер айналысады, бірі еңбек ақы есептеп, негізгі құралдардың қозғалысы мен амортизациясын есептеумен айналысады, материалдық столда екі бухгалтер отырады. Олардың біреуі тауарлы-материалдық құндылықтардың түсуін және жабдықтаушылар қызметін есепке алса, екіншісі тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі қозғалысын есепке алады.

Әрбір айдың 15-жұлдызында табыс  пен пайда туралы, кварталдың аяғында  әлеуметтік сақтандыру қорлары бойынша  есеп беру жасалады.Осы мерзімде 2, 10, 11 журнал-ордер , Бас кітап, статистикалық  және салықтық есеп берулері жасалады және бас бухгалтермен тексеріледі.

Экономикалық көрсеткіштерді талдаудың мақсаты біршама ақпаратталған  көрсеткіштердің жеткілікті сонан  алу болып табылады. Өнімді (жұмыс, қызмет) шығарудың өсуі құндық формулада  өндірістің экономикалық тиімділігің  талдап қорытыланған көрсеткіштерінің бірі.

Қаржы-экономикалық қызметін талдау үшін кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерінің және олардың нәтижелерінің  сипаттамасы қажет, олар жоспардың, есеп берудің және басқа ақпарат  көздерінің көрсеткіштерінде өз көрінісін  табады.

1-кесте - «АЛ-САГА» ЖШС қызметінің негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	2012ж	2013ж	Ауытқу
			Сомма	%
Қызмет көрсетуден түскен кіріс, мың теңге	2919	4049	1130	138,7
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам	30	30	-	100
Негізгі құралдардың орташа құны, мың теңге	1110	1110	-	100
Қысқа мерзімді активтердің  орташа құны, мың теңге	1836	420	-1416	22,9
Еңбек өнімділігі, мың. Теңге	291,9	404,9	+113	138,7
Қор қайтарымы (1жол/3жол), теңге	1,59	9,64	+8,05	6 есе
Қор сыйымдылығы (3жол/1жол), теңге	0,63	0,1	-0,53	15,9
Өнімнің өзіндік құны, мың  теңге	2673	4793	+2120	179,3
Жалпы кіріс, мың теңге	246	-744	-990	-
Кезең шығыстары, мың теңге	458	-	-458	-
Салық салынғанға дейінгі  кіріс(шығың)	-212	-744	-532	3,5есе
Табыс салығы	5	-	-5	-
Таза табыс	-217	-744	-527	3,5
Дебиторлық берешек	-	-	-	-
Қысқа мерзімді активтердің  айналымдылығы	2,63	3,65	1,02	138,8