Валюталық операциялар есебінің теориялық аспектілері және кәсіпорын сипаттамасы

Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен  пайдаланылады.

Нарық экономикасына көшу шаруашылық субьектілерден өндіріс  тиімділігін арттыру, бәсекелік, ғылыми техникалық ілгеріс жетістіктерінің  негізінде өнім шығару және қызмет көрсету, шаруашылық етудің тиімді нысандары  мен өнеркәсіпті басқару, иесіздікке төзуді талап етеді.. Экономикалық талдау оларды негізден, өндірісті ғылыми тұрғыдан басқарудың негізі болып табылады және оның обьективтілігі және тиімділігін  қажет етеді.

 

4-кесте  – «АЛ-САГА» ЖШС қаржылық жағдайын бағалау

 

Көрсеткіштер	Өлш. бірл.	Нақты		Ауытқуы (+,-)
		Жыл басына	Жыл соңына
Ағымдағы активтер	мың тг.	1836		-1416
соның ішінде
Тауарлы-материалдық қорлар	мың тг.	1836	5	-1416
Дебиторлық қарыздар	мың тг	-	420	-
Ағымдағы міндеттемелер	мың тг.	2073	1401	-672
Көрсеткіштер Жабу коэффициенті (1 : 2)	K	0,886	0,171	-0,715

4-кестеде көрсетілгендей, қаржылық жағдайының (төлем қабілеті) көрсеткішері жабу коэффициенті, жедел өтімділік коэффициенті  және абсолюттік өтімділік коэффициенті  болып табылады.

4-кесте мәліметтерінен  есеп беру жылында жабу коэффициентінің  0,886-ден 0,171 төмендеу байқалады,  яғни 0,715 (0,171-0,886).

Ол ағымдағы кредиторлық  міндеттемелер қандай мөлшерде материалдық  айналым қаржыларымен қамтамасыз етілгенін  көрсетеді.

Көрсеткіштерді жабу қалыпты  деңгейі 1,5 - 3 тең болуы қажет және 1,0 -ден төмендемеуі тиіс.

«АЛ-САГА» ЖШС -де жыл басында Көрсеткіштерді жабу тең 0,886, ал жыл соңында Көрсеткіштерді жабу тең 0,171 болды, яғни бұл коэффициент мәні қалыпты деңгейден жоғары.

Жалпы қаржылық жағдайын талдаудан  шығатын қорытынды: «АЛ-САГА» ЖШС төлемге қабілеттіге жақын және серіктестіктің қаржылық жағдайы тиісті деңгейге жақын.

Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы  көбіне өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл  кезде қиын болса да сырттан тартылған  капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса  маңызды орын алады, бірақ онсыз  әрине мүмкін емес.

Меншікті айналым қаржылары  есеп беру жылында өткен жылмен салыстырғанда 744 мың теңгеге төмендеп, -981мың  теңгені құрады. Ағымдағы активтердің  кәсіпорын қаржыларындағы үлесі  өткен жылмен салыстырғанда есеп беру жылында 67,2 тармақтан 31,9 тармаққа төмендегені көрінеді.

 

5-кесте - «АЛ-САГА» ЖШС меншікті айналым қаржыларын талдау

 

Көрсеткіштер	2012ж	2013ж	Ауытқуы (+,-)	Өсу қарқыны %
Ағымдағы активтер, мың  тг	1836	420	-1416
Ағымдағы міндеттемелер, мың тг	2073	1401	-672	67,6
Меншікті айналым қаржы-лары, мың тг (1-2)	-237	-981	-744	4,1
Кәсіпорын қаржылары (баланс валютасы), мың тг	2731	1315	-1416	48,2
Ағымдағы активтердің  кәсіпорын қаржылары-ндағы үлесі, пайыз (1 : 4)	67,2	31,9	-35,3	47,5

 

5 - кестеден көретініміз  кредиторлық қарыздар, банк несилерін  санамағанда, ең қолайлы қаражат көзі, себебі оны «тегін» пайдалануға болады. Келтірілген қаражаттарды талдау барысында есеп тәртібін нығайту мақсатында оның құрамын, құрылымын, өзгерісін анықтау қажет.

Кәсіпорын экономикасын ары  қарай көтеру мәселелерін табысты  шешу үшін ресурстарды тиімді пайдалану  қажет; резервтер ашып өндірістің пайдаланылмаған  резервтерді өндірістік қызметте пайдалану  интенсивті техналогиялар енгізу, өндіріс  басқаруының экономикалық әдістерін  жетілдіру, техникалық прогрессінің дамуымен өндірістің негізгі құралда жағдайы  және прайдаланылу денгейіне және кәсіпорынның қажетті  енбек ресурстарымен  қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді.

Қаржы-есептеу тәртібін бұзу нәтижесінде пайда болған мерзімінен өткен қарыздарға ерекше көңіл бөлінуі қажет. Кредиторлық қарыз келесі көрсеткіштермен зертеледі.

 

6-кесте - Кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдау

 

Көрсеткіштер	2012ж	2013ж	Ауытқуы (+,-)	Өсу қар-қыны, пайыз
Өнімді (жұмыс, қызмет) сатудан  түскен кіріс, мың тг	2919	4049	1130	138,7
Кредиторлық қарыздардың  орташа шамасы, мың тг	2073	1401	-672	67,6
Кредиторлық қарыздар айналымдылығы, айналым (1/2)	1,41	2,92	+1,51	207,1
Кредиторлық қарыздардың  орташа айналым уақыты, күн (360*2/1)	256	123	-133	48

 

6 - кесте мәліметтерінен  есеп беру жылында кәсіпорында  кредиторлық қарыздардың айналымы 1,54 айналымға төмендеп, 2,92 айналымға  тең болған, ал кредиторлық қарыздардың  орташа айналым уақыты өткен  жылғы 256 күннен 133 күнге төмендеген, бұл кәсіпорынға кредиторлық  қарыздарды қайтару уақытының  біршама қысқарғаның көрсетеді.

«АЛ-САГА» ЖШС-да кәсіпорынның қаржы қызметін және бухгалтерлік есеп жүйесін реттейтін құжат болып табылатын есеп саясаты жасалған.

Амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі  қолданылады. Сонымен біге амортизациялық аударымдар сомасы салық заңымен  белгіленген амортизация нормасымен анықталады. Тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құнын бағалау орташа есептелген құн әдісі бойынша жүргізіледі. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда өндіріс көлемі кең болғанықтан барлық әдістер әр түрлі көрсеткішпен қолданылады.

Өткізілетін тауарлы-материалдық  бөлшектердің өзіндік құны есеп беру кезеңіндегі шығын ретінде танылады.

 Кәсіпорын Бухгалтерлік  баланста қаржылық шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп  беруден және ақшалы қаржылардың  қозғалысы туралы есеп беруден  тұратын қаржылық есеп беруді  жасайды.

Бухгалерлік баланс кәсіпорынның активтерін, меншіті капиталын, міндеттемелерін  көрсетеді.

Шаруашылық етудің қазіргі  кездегі жағдайында ҚР- да әлемдік  тәжірибеге бағытталған бухгалтерлік есепті құру процесі жүруде. Бұл  жаңа экономикалық жүйенің құрылуымен байланысты, оның негізін нарықтық қатынастар мен әлемдік экономикалық кеңістік құрайды. Осы жағдайларда  болып жатқан радикалды өзгерістер бухгалтерлік есептің сапалы өзгеруін талап етеді.

Есеп регистрларындағы шаруашылық операцияларда  көрсететін дәстүрлі бухгалтерін қызмет көпшілік қолданушылардың  сұрақтарына жауап бере алмайды. Мәліметтерді талдау қажет, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау дәл осыған арналған.

Шаруашылық қызметті талдауға жабдықтауды өнімді шығару мен өткізуді талдау кіреді. Өндірістік қаржылық қызметтің  әдеттегі бағыты, алға қойған мақсатқа жету үшін жағдай жасайды. Бухгалтерлік есеп стандарты ұсынатын шаруашылық операциялардың әдістері мен бағалауларын таңдауды анықтайтын негізгі құжат  болып кәсіпорынның, есептік саясаты  табылады. Оны бухгалтеріне есеп стандарты  шеңберінде құра отырып, «Есеп саясаты  және оның ашылып көрсетілуі» бірінші  нөмірді алады.

Субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін нормативті реттеу жүйесінде маңызды орынды бухгалтерлік есепшоттар алады. Шот - бұл  бухгалтердің есепте ақпаратта сақтаудың  негізгі бірлігі.

Кәсіпорынның есеп саясаты, оны қаржылық және басқару құжаты болып табылады. Басқару есебінің міндетіне кәсіпорында қабылданған  шешімдер сәйкестілігін қамтамасыз етуге көмектесетін, оларды тәжірибеде жүзеге асырумен, ішкі бақылау жүйесін  жасау міндеттері кіреді. Қаржы есебі  есеп ақпаратын дайындау процесі  болып саналады, оның пайдаланушылары  болып кез-келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде кәсіпорынның сырқы әріптестері (инвесторлар, кредиторлар) болуы мүмкін.

 

 

1.2  Кәсіпорындардың банктегі  валюта шотын ашу, жүргізу және  жабу тәртібі

 

 

Нарықтық экономика жолына түсіп, тәуелсіздік алған жылдарда елімізде кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметінің негізі қаланды.  Сыртқы экономикалық қызметтің негізгі  стратегиялық бағыты ұлттық валютаның  тұрақты жұмыс істеуі және валюта нарығын тұрақты дамыту болып  табылады. Осы мақсатта кесіпорындардың  валюталық дербестігін кеңейту  маңызды болды.

2012 жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда "Валюталық реттеу" туралы жаңа заң кабылданды. Жалпы алғанда валюталық реттеу бірнеше әкімшілік шараларды қажет етеді, яғни бұл валюталық түсімнің көтерілуі және  елден валюталық ағылудың қысқаруы деген сөз.

Басқаша айтқанда, валюталық  реттеу еліміздің төлем балансын бір қалыпта ұстау, валюта бағамының  тұрақтылығын қамтамасыз ету, сондай-ақ мемлекетке валюталық ресурстарды  жинау жұмыстарына ықпалын тигізеді. Сондықтан да валюталық реттеудің  жаңа заңы бойынша, нормативті құқық  актілерін бекіту, хабар жинау, валюта „заңдылықтарын қадағалау және қолдану  жұмыстары жүргізіледі.

Қазақстан заңы бойынша, валюталық  реттеудің объектісі болып валюталық  байлықтар және  олардың операциялары есептеледі. Жаңа заң бойынша валюталық  байлыққа жататындар:

- шетел валютасы;

- бағалы қағаздар мен төлем құралдары және құны шетел    валютасымен бекітілген номиналдар;

- алтын құймасы.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарық экономикасы жағдайында мемлекет тарапынан валюталық реттеу жүргізіледі. Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде өзінің маңызды тарихи даму кезеңінде валюталық саясат жүргізуге  тиісті. Қазақстанның алдында валюта байланыстарның қызметін құрумен бірге  халық шаруашылығын кайта құру, оны  нарық жолына бұру мәселелерін қатар  алып жұру жұмыстары тұр. Жақын уақыттарға дейін ҚР-да "Валюта реттеу" заңы 2010 жылы 14 сәуірде қабылданған заң бойынша жүрді. Бірақ та ол кезде Қазақстан сом зонасында еді, сондай-ақ, жеке валюта саясатын жүргізуге практикалық тәжірибесі аздау болды. Бұл кезеңде еліміз өзінің ұлттық валютасын дайындау үстінде және алтын валюта резервін құру жұмыстарының қажеттілігін түсінді. Бірақ ескі заңның қағидалары либерализациялау деңгейіне жауап беру мұмкіндігінің артта қалғанын байқатты, ол кей жерлерде қарама-қайшы сипатта болды. Ал қазіргі кезде жұмыс істеп жатқан ҚР-ның заңының 8-бабын түзетулер енгізілді.

Валюталық операциялар түсінігінің  мазмұны мен мәнін ашу мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн. Валюталық операцияларға  төмендегілер жатады:

- Меншік құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.

- Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды енгізу және шығару операциялары.

- Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру.

Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық операциялар тізімі шектелмейді. Валюталық бақылау жөніндегізаңға сәйкес валюталық операциялар түсінігі валюталық құндылықтармен және ҚР-ның валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

Шетелдік кәсіпорын дегеніміз  – өзі тұрақты қызмет ететін елдің  аумағындағы кәсіпорынның қызметімен тікелей байланыста болып, өзге елдің  аумағында қызметін жүзеге асыратын кәсіпорын.