Валюталық операциялар есебінің теориялық аспектілері және кәсіпорын сипаттамасы

 

1- кестенің берілгендері  бойынша көріп отырғанымыздай, тауар  өнім көлемінің өсуі өнімді (жұмыс,  қызмет) өткізуден түсетін кірістің 1130мың теңге (4049-2919) жоғарылауына  әкеледі. Дегенмен талданылатын  кезең ішінде өткізілген өнімнің  (жұмыс, қызмет) өзіндік құнының  2120 мың теңге (4793-2673) өсуі, бұл шикізатқа, материалға, жанар майға, отынға және басқа элементтерге бағаның біршама қымбаттауымен туындап отыр.

Кәсіпорында өнім шығару көлемін көбейтудің маңызды факторларының бірі қажетті санда және ассортиментте негізгі түрлермен қамтамасыз етілгендік болып табылады және оларды едәуір толық және тиімді пайдалану.

Өнімнің өзіндік құнының  маңызды талдап қорытындылайтын  көрсеткіші - жалпы өнімнің шығындары болып табылады. Біріншіден, ол өте жан-жақты (өндірістің кез келген саласында есептелінеді), екіншіден, өзіндік құн мен табыс арасындағы тікелей байланысты көсетеді.

«АЛ-САГА» ЖШС қаржы нәтижелері: жалпы кіріс есеп беру жылында 990 мың теңгеге төмендеп, 744 мың теңге шығың құрады. «АЛ-САГА» ЖШС мерзімдік шығындарының мөлшері есеп беру жылында болған жоқ, өткен жылы 458 мың теңгені құрады. Нәтижесінде кәсіпорын бойынша барлық шығын 2013ж 212 мың тг құраса есеп беру жылында бұл көрсеткіш өсіп  744 мың теңге құрады. Қысқа мерзімді активтердің орташа құны 2013ж. 420 мың теңге құрады. Бул көрсеткіш 2012ж. салыстырғанда 1416 мың теңгеге төмендеді. Қысқа мерзімді активтердің айналымдылығы 1 құнға кеміді. Негізгі құралдардың орташа құны есепті жылы өткен жылғы қөрсеткішпен салыстырғанда  өзгерген жоқ. Еңбек өнімділігі 2013 жылы 128,1 мың теңгеге көтерілді. Бұл кәсіпорын қызметінің төмендеген нәтежесі.

Есеп беру «Бухгалтерия» 3 бөлімнен тұрады, олар кәсіпорынның материалдар  мен статистикалық есептер негізінде  құрылған. Өндірістің бухгалтерия бөлімі есеп және талдау жұмыстарымен айналысады. Бухгалтерия жұмысын бас бухгалтер  басқарады және ұйымдастырады.

Бас бухгалтер барлық шаруашылық операциялардың бухгалтерлік есеп шоттарында бейнелеуін бақылайды, бухгалтерлік баланста жетіспеушіліктердің, дебиторлық қарыздардың  және басқа да жоғалтулардың көрсетілуіне жауап береді, сонымен бірге белгіленген  мерзімде бухгалтерлік есеп беруді құрастыруды  қамтамасыз етеді.

Материалдар есебі бойынша  бухгалтер-материалдардың түсуінің, жұмсалуының  есебін жүргізеді.

Негізгі құралдардың есебі  бойынша бухгалтер - негізгі құралдардың түсуінің, олардың тозуының, есептен шығуының есебін жүргізеді.

Есеп айырысу бухгалтері - еңбеккерлердің еңбек ақысымен, жабдықтаушылармен, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен, сондай-ақ басқа да дебиторлармен және кредиторлардың қарызынан болған есеп айырысулар есебін ұйымдастырады.

Жоспарлы есептеу, талдау кезінде шығындар пайда болу орындарында  топтастырылады. Негізгі өндіріс  және қосалқы шаруашылықтар деп  өнімнің өзіндік құнына кіру тәсіліне байланысты шығындар тура және жанама болып бөлінеді. Статьялар бойынша  шығындарды топтастыру кезінде тура шығындар элементтер кесімінде, ал жанама шығындар кешендік статьялар түрінде  құрылады.

Бухгалтериядағы міндеттері есеп беруді жасауды және кәсіпорынның шаруашылық қызметінің айсайынғы нәтижесін  дер кезінде шығарады. Сонымен  қатар әрбәр айда дебиторлық қарыздар, еңбек ақы анықталуы тиіс. Сондықтан  әрбір айдың 1-ші жұлдызында касса, банк айналымдары жабылуы, материалдық  есеп берудің жасалуы дер кезінде  еңбекақыны журнал-ордерлер арқылы есептеліп, жылу энергиясы үшін қарыздар анықталады.

Табельдермен бухгалтер  айналысады, еңбек ақы есептеп, негізгі  құралдардың қозғалысы мен амортизациясын есептеумен айналысады, материалдық  столда екі бухгалтер отырады. Олар тауарлы-материалдық құндылықтардың түсуін және жабдықтаушылар қызметін есепке алса, тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі қозғалысын есепке алады.

Шаруашылық жүргізу субъектісінің  жұмысының өндіріс тиімділігін  арттыру жөніндегі еңбек өнімділігі мәніне қарай келесі негізгі міндеттер  анықталады: еңбек өнімділігінің  өсуі бойынша тапсырманың орындалу дәрежесін анықтау; еңбек өнімділігінің  өсу резервтерін шешу, табу және оптимальды басқару шешімдерін қабылдау.

Шаруашылық жүргізуші  субъектінің еңбек өнімділігінің  өсуі жөніндегі жоспарды өңдеу кезінде  негізгі көрсеткіш 1 жұмысшының орташа жылдық еңбек өнімділігі болып табылады.

 

2-кесте - «АЛ-САГА» ЖШС-нің өнімді өндіру мен өткізуін бағалау

 

Көрсеткіштер	Өлш. бірл	Жылдар		Ауытқуы (+,-)	Өсу қарқыны, пайыз
		2012	2013
Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен кіріс	мың тг.	2919	4049	1130	138,7
Қызметкерлер саны	адам	30	30	-	100
Бір қызметкердің орташа жылдық өндіруі	мың тг	291,9	404,9	+113	138,7
Негізгі қорлардың орташа жылдық құны	мың тг	1110	1110	-	100
Қор қайтарымы	тг	1,59	9,64	+8,05	6 есе
Қор сыйымдылығы	тг	0,63	0,1	-0,53	15,9

 

2 - кестенің мәліметтері  бойынша, бір жұмысшының орташа  жылдық еңбек өнімділігі өткен  жылмен салыстырғанда, есеп беру  жылында 113 мың теңгеге өсті, өсу  қарқыны 138,7 пайызды құраған. Негізгі құралдардың орташа жылдық құнының өзгергенжоқ, есеп беру жылында өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен кіріс қор қайтарымның өсуіне әсер етті, ол 8,05 теңгеге көтерілді және өсу қарқыны 6 есе құрады. Осының себебінен қор сыйымдылығы есеп беру жылында 0,53 теңгеге төмендеп, өсу қарқыны 15,9 пайызды құрады.

Өзіндік құнның маңызды көрсеткіші – көрсетілген қызметтің 1 теңгеге  шаққандағы шығыны, біріншіден өндірістің кез-келген саласында өте тиімді болып саналады. Екіншіден, пайда  мен өзіндік құнның арасындағы тікелей  байланысты көрсетеді.

Өнімнің өзіндік құны және өндіріс шығындарының талдауы көрсетілген  қызмет шығындарымен байланысты болады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  оның қаржылық тұрақтылығының маңызды  белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті  нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

Көрсетілген қызметтің 1 теңгеге  шаққандағы шығынын талдауына мыналар  кіреді:

қызмет көрсетуден түскен кіріс;

көрсетілген қызметті өзіндік  құны;

өндірілген өнімнің 1 теңгеге  шаққандағы шығыны;

Осылардың барлығын біріктіріп, ауытқуларын салыстырып, көрсетілген  қызметтің 1 теңгеге шаққандағы шығынын  толық талдап көрсете аламыз.

 

3-кесте  - Өткізілген өнімнің  бір теңгеге кеткен шығынын  бағалау

 

Көрсеткіштер	Өлш. бірл.	Жылдар		Ауытқуы (+,-)	Өсу қарқыны  %
		2012	2013
Өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны	мың. тг.	2673	4793	+2120	179,3
Өткізілген өнімнен (жұмыс, қызмет) түскен кіріс	мың. тг.	2919	4049	1130	138,7
Өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) 1тг кеткен шығыны	тг.	0,92	1,18	+0,26	128

 

3 - кестенің мәліметтері  бойынша, өткізілген өнімнің (жұмыс,  қызмет) бір теңгесіне кеткен  шығыны өткен жылғымен салыстырғанда  0,26 теңгеге (1,18-0,92) жоғарылады. 2012ж. өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) әрбір теңгесі 0,08 теңге кіріс келтірді (1-0,92), ал 2013ж. өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) әрбір теңгесінен 0,18 теңге (1-0,80) шығын әкелді. Бұл материалды ресурстардың үнемді пайдаланылмағанын, материалдар шығыны көлемінің жоғарылауын, бағасының қымбаттауын, сондай-ақ өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнының біршама жоғарылауын білдіреді.

 Төлем қабілеттілігін  ның ұзақ мерзімді қарыздарын  уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін  анықтау үшін бағалайды.

Төлем қабілеттілігі - бұл  кәсіпорынның кредиторлары жағынан  төлемдер туралы қойылған талаптары  қарыздарын өтеуге дайындығы. Сөз тек  қысқа мерзімді қарыздар туралы екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару мерзімі алдын ала белгілі болады. Төлем қабілеттілігі - бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру үшін жеткілікті қаржының болуы.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың  айналымы кезінде ақшаға айналуы  керек дебиторлық борыштар потенциалды  құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар  тауарлы-материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын  ақша қаражатын алады.

Сондықтан төлем қабілеттілігі  бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен жоғары кәсіпорынды  есептеуге болады. Кәсіпорынның тек  қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен  бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары  болуы керек.

Төлем қабілеттілігі белгілі  бір мерзімде қолдағы ақша сомасының  жедел төлемдер сомасына қатынасын  көрсететін төлем қабілеттілігі  коэффициенті арқылы көрінеді.  Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті  екенін білдіреді. Егер коэффициент  бірден 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек.

Төлем қаражатының сомасын  анықтау мәселесі бойынша әр түрлі  көзқарастар бар. Төлем қабілетті  құралдарға ақша қаржыларын, қысқа  мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу  әлдеқайда тиімді, себебі олар тез  өткізіледі және ақшаға тезайналды. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивте, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелермен қарыздар: Банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа  пассивтер кіреді.

Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге  қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның  болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына  қарыз болу, еңбекке төленетін  қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге  қабілетсіздікті көрсетеді.

Төлем қабілеттілігі оны  қысқа мерзім ішінде (апта, жарты  ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем  қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық және басқа органдармен өз уақытында  есеп айырысуды қамтамасыз ететін шаралар  жасалады.

Келтірілген ақпарат осы  мерзімде кәсіпорын өз қарыздарының ғана төлейді алатынын көрсетеді, қарыздарының төленбей қалады, бұл айыппұл санкцияларын төлеуге және кәсіпорынның шығындалуына әкелетін мерзімі өткендер қатарына жатқызылады.

Ағымдағы төлем қабілеттілігінің қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден басқа, сапалық  сипаттамаларын білу керек.

Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға  бйланысты ақша қаражатының түсуі  кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипаттын өзгерту дегенді білдіреді.

Ақша қаражатын қарызға  алу қабілеттілігі әр түрлі себептерге байланысты және тез өзгертуге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрамы және құрылымымен  анықталады.

Ағымдағы (қысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны болашақта қолдану  мүмкін емес.

Кәсіпорынның перспективі (ұзақ мерзімді - бір жылдан аса) төлем  қабілетін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық көрсеткіштері  пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштердің  бірі өнімді (жұмыс,қызмет) өткізуден  түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге  қатынасы болып табылады. Есептеу  үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты бойынша дебет айналымын, ал бөлімінде - осы кезеңдегі ағымдағы міндеттемелерінің орташа қалдықтарын  алуға болады. Бұл есепте алымы  баланс жасау мерзіміндегі емес белгілі  бір кезең үшін ақша қаражатының  ағымын көрсетеді.

Циклділіктің және басқа  кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің  алымы мен бөлімінде бес жыл  ішіндегі мәліметтер алынады.