Шпаргалка по "Статистике"

Адметная рыса сучаснай беларускай мовы — тое, што яна зарадзілася  адносна позна (толькі ў ХVІІІ — ХІХ ст.) не на базе кніжных традыцый, а на грунце народных гаворак   (не засмечаных запазычаннямі) і захавала тым самым глыбінныя славянскія карані, можа служыць узорам, тыповым прадстаўніком славянскіх моў, самавітай і непаўторнай, хоць і падверглася істотным скажэнням  пад час рэформы  1933 г., прымусова скіраванай на збліжэнне яе літаратурных нормаў  з нормамі рускай мовы.

Галоўная мэта — асіміляваць  беларусаў — і палякамі, і рускімі  ажыццяўлялася  самым надзейным  шляхам — праз пазбаўленне беларусаў  сваёй адмысловай мовы  як асноўнай  рысы нацыі. Калі падчас забароны беларускай  літаратурнай мовы ў ХVІІІ — ХІХ стст. вусная беларуская мова  ўжывалася пераважна вяскоўцамі, якія не толькі захоўвалі, але і ўсебакова развівалі вусную народную творчасць, што стала на сёння ў некаторых жанрах (песні, казкі) адной з багацейшых у свеце, то цяпер асноўная маса  людзей у выніку актыўных асімілятыўных працэсаў перайшла ў вусных зносінах на трасянку, а чысціню мовы захоўвае меншая, але нацыянальна свядомая частка народа. Менавіта яе прадстаўнікамі створана найбагацейшая  літаратура, беларускія вучоныя першыя сярод славян зрабілі найбольш падрабязныя  дыялектныя апісанні мовы, надрукавалі адзін з самых багатых у Еўропе збор фальклорных твораў.

У цяперашні час у нашай краіне дзейнічае двухмоўе або білінгвізм — папераменнае карыстанне дзвюма мовамі, г.зн. беларуская мова існуе ва ўмовах канкурэнцыі з рускай мовай. Існуюць многія матывы авалодвання дзюма або некалькімі мовамі: атрыманне адукацыі, патрэбы навуковай дзейнасці; моўныя кантакты дыктуюцца эканамічнымі, культурнымі і інш. патрэбамі. Вызначаюць некалькі разнавіднасцей двухмоўя: індывідуальнае, суцэльнае, нацыянальнае, дзяржаўнае (калі ў адной краіне статус дзяржаўнай ці афіцыйнай маюць дзве мовы).

З гісторыі пытання: на Беларусі двухмоўе існавала здаўна — у ВКЛ існавала беларуска-царкоўнаславянскае двухмоўе, пасля аб’яднання з Польскім каралеўствам — беларуска-польскае двухмоўе, пазней — беларуска-рускае, у раёнах сумеснага  пражывання  беларусаў з іншымі народамі фарміравалася беларуска-літоўскае, беларуска-латышскае, беларуска-яўрэйскае  двухмоўі.

У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне  моў прыводзіць да інтэрферэнцыі, г.зн. пры маўленні на адной мове ўжываюцца  элементы другой, інакш, інтэрферэнцыя  прыводзіць да парушэння нормаў суіснуючых моў. Беларуская і руская мовы найбольш блізкія і роднасныя  ў славянскім свеце па фанетычных, лексічных, марфалагічных, сінтаксічных нормах. Аднак гэтае  падабенства адмоўна ўплывае  на пісьменнасць тых, хто карыстаецца  гэтымі мовамі, адмоўна ўплывае на культуру і чысціню маўлення. Узровень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені  авалодання другой мовай, ад умення свядома  адрозніваць факты розных моў  і шэрагу іншых прычын. Напрыклад, у суайчыннікаў сустракаюцца такія  беларускамоўныя фанетычныя рысы як цвёрдыя р і ч на месцы рускіх мяккіх  р’ і ч’, дз’ і ц’  на месцы д’ і т’, ярка выражанае аканне і інш. Гэтыя асаблівасці вельмі ўстойлівыя і могуць захоўвацца ў сітуацыі двухмоўя ўсё жыццё. Памылкі ўзнікаюць і на марфалагічным узроўні, напрыклад, пры разыходжанні  ў родзе і ліку: палын — полынь, дроб — дробь, насып — насыпь.

Памылкі інтэрферэнцыі, як правіла, уплываюць  на культуру беларускай і рускай моў, але не ўплываюць на разуменне  выказванняў на адной і другой мовах.

Нацыянальная мова на сучасным этапе  гатова выконваць усе сацыяльныя функцыі ў сферах справаводства, права, афіцыйных зносін, эканомікі, арміі, бо мае адпаведныя сродкі: тэрміналагічныя  слоўнікі, даведнікі, распрацаваную  спецыяльную лексіку і інш. Рэалізоўвае  мова свой патэнцыял у мастацкай  літаратуры, публіцыстыцы, адукацыі, гуманітарных навуках, рэлігіі, гутарковым стылі.

4. Лексіка паводле паходжання. Асноўныя прыкметы іншамоўных слоў.

Беларуская  лексіка сілкуецца з двух асноўных крыніц: сваей асабістай прыроджанай  беларускай і замежнай. Усе лексічныя  адзінкі падзяляюцца на спрадвечні беларускія і запазычаныя. Спрадвечна беларускія словы не з'яўляюцца аднароднымі. Другія спрадвечна беларускія лексемы  паходзяць з агульнаславянскай  моўнай крыніцы і прыдатны або  ўсім, або большасці славянскіх моў. Трэція беларускія словы з'яўляюцца агульнымі для ўсіх усходніх славян. Чацвёртая група спрадвечна беларускіх лексем адносіцца да ўласнага набытку  нашага народа, не ўжываецца нават  у блізкароднасных мовах. Усе  зазначаныя групы спрадвечна беларускай лексікі гістарычна, па часе ўзнікнення характарызуюцца ў прыведзеным  парадку іх пералічэння. Беларуская пісьменнасць усталёўваецца у 13-14 ст. або ўсяго каля сямісот гадоў  таму. Індаеўрапейскі пласт лексікі  адзначаецца ў індыйскіх, іранскіх, германскіх, раманскіх, балтыйскіх, славянскіх і іншых моўных групах, якія з'яўляюцца роднаснымі, але ў рознай ступені, што адзначаецца ў неаднолькавым  падабенстве знешняй формы слова. Як правіла, гэта тыя аднакаранёвыя  словы розных часцін мовы, якія звязаны  з намінацыяй найбольш блізкіх чалавеку рэалій, што непасрэдна акалялі яго  будзённае жыццё. Зразумела, гучанне  і напісанне слоў індаеўрапейскага паходжання ў розных мовах не супадаюць, але рысы падабенства ў іх формах відавочныя. Агульнаславянскія лексемы  займаюць значна большую долю ў слоўніку беларускай мовы ў параўнанні з індаеўрапейскай. Па стулені блізкасці да самога чалавека агульнаславянскія найменні рэалій можна ўпарадкаваць умоўна на наступныя  тэматычныя групы: назвы органаў  і частак цела, назвы сваякоў, найменні асоб, з'яў і аб'ектаў навакольнага асяроддзя, прыроды, раслін, іх пладоў, свойскіх і дзікіх жывёл, рыб, птушак, насякомых, прылад працы, карысных выкапняў, адрэзкаў часу, абстрактных паняццяў, назвы дзеянняў, або дзеясловы, найменні прыкмет, або прыметнікі, назвы ліку, або лічэбнікі, займеннікі, прыслоўі, прыназоўнікі і злучнікі. Прыведзеныя  агульнаславянскія лексемы з'яўляюцца старажытнымі, аднакаранёвымі, з невытворнай  асновай, уваходзяць у асноўны фонд лексікі беларускай мовы, вельмі ўжывальнымі, міжстылёвымі, з практычна нязменным  планам зместу большасці зазначаных слоў, што дайшлі да нас з глыбіні  вякоў; а знамянальныя лексемы з'яўляюцца актыўнымі з дэрывацыйнага пункту гледжання. Усходнеславянская лексіка  прыдатна пераважна толькі беларускай, рускай, украінскай мовам і пашырае  ўсе тыя тэматычныя групы назоўнікаў і слоў іншых часцін мовы, што  адзначаны вышэй у дачыненні  да агульнаславянскай лексікі.Уласна беларуская лексіка літаратурнай мовы мае пераважна народна-гутарковае і дыялектнае паходжанне.Да літаратурных слоў дыялектнага паходжання належаць шматлікія найменні як камкрэтных прадметаў  самых разнастайных тэм, так і  найменні адцягненых паняццяў, назоўнікі, а таксама знамянальныя словы  іншых часцін мовы. Лексікон сучаснай беларускай літаратурнай мовы толькі за савецкі перыяд жыцця краіны папоўніўся за кошт народна-гутарковай лексікі  не менш як на трэць.3 іншых уласна беларускіх лексем адзначым агульнаславянскія  словы, што не ўжываюцца ў сучасных рускай і ўкраінскай літаратурных мовах, агульнаславянскія словы з беларускімі  афіксамі, калькі пераважна з рускіх слоў, арганічна засвоеныя іншаземныя словы, небеларускі характар якіх не адчуваецца носьбітамі мовы і можа выкрывацца толькі шляхам этымалагічнага аналізу, вынікі чаго трэба прымаць  асцярожна, бо многія словы могуць мець агульную крыніцу паходжання.Сярод  запазычаных слоў беларускай мовы можна  выдзеліць тры групы: інтэрнацыянальныя  словы, што ўжываюцца не меней  чым у чатырох мовах, якія належаць да трох розных моўных груп, у прыватнасці  еўрапейскіх; словы, запазычаныя з  канкрэтнай замежнай мовы і ўласцівыя  толькі ей  або ёй і мове, праз якую адбылося запазычанне; варварызмы, або замежныя словы, што ўжываюцца  ў беларускай мове, але яшчэ не прыжыліся  ў ёй, адчуваюцца як замежныя, не ўключаны ў слоўнікі беларускай літаратурнай мовы.Да інтэрнацыянальных лексем належаць словы, запазычаныя з грэчаскай  і лацінскай моў і звязаныя часцей за ўсё з адцягненымі паняццямі, катэгорыямі навукі, культуры, адукацыі, тэхнічнымі вырабамі, дэталямі. Многія словы пераняты ад суседніх моў. Падобныя словы не сталі інтэрнацыянальнымі, бо ўжываюцца ў абмежаванай колькасці  моў. Да варварызмаў належаць словы, якія ўжываюцца пераважна ў вусным маўленні асобных сацыяльных груп насельніцтва, сітуацыйна замацаваны, не падлягаюць граматычным зменам, маюць свае лексічныя  адменнікі ў беларускай мове. Запазычаныя  словы пранікалі ў старабеларускую  літаратурную мову або непасрэдна, або праз польскую, у новай беларускай літаратурнай мове інтэрнацыянальныя  словы адносна рэдка ўжываліся  ў 19 ст., і толькі ў 20 ст. праз рускую мову пачалі шырока ўкараняцца ў такія  стылі беларускай літаратурнай мовы, як навуковы, афіцыйна-дзелавы, публіцыстычны, радзей ужываюцца ў гутарковым стылі  і ў стылі мастацкай літаратуры.

5. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання (дыялектызмы, прафесіяналізмы, тэрміны, жарганізмы).

   Лексіка сучаснай беларускай  мовы паводле ýжывання падзяляецца  на агульнаýжывальную і лексіку  абмежаваннага  ýжывання.

Агульнаýжывальную лексіку складаюць  словы, што бытуюць на ýсёй тэрыторыі  Беларусі. Яны ýласцівы ýсім стылям беларускай мовы: брат, сястра, год, раніца, возера, чырвоны, сіні, чытаць, глядзець, учора, заýтра, блізка, дваццаць і інш.  Гэта агульнародныя словы, зразумелыя ýсім людзям.  

Прафесiяналiзмы - словы, якiя ýжываюцца ý мове прадстаýнiкоý вузкіх спецыяльнасцей і прафесій. Гэтыя словы бытуюць галоýным чынам у вуснай мове людзей пэýнай прафесіі і ý большасці выпадкаý не з'яýляюцца навуковымі  абазначэннямі данага прадмета або паняцця. (Напрыклад: у мове ганчароý ýжываюцца прафесіяналізмы - спадак (гатунак гліны); шамот (прымесь гліны); гловіца (верхняя частка ганчарнага кругу).

Тэрмін - гэта слова або спалучэнне слоý, прынятае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяý і абазначэння спецыяльных прадметаý. У адрозненне ад іншых слоý-нятэрмінаý тэрмін увогуле адназначны, не можа быць сінанімічны іншым словам. Адназначнымі, напрыклад, з'яýляюцца мовазнаýчыя тэрміны: назоýнік, выказнік, дзеепрыслоýе, дзейнік, прыназоýнік, суфікс, прыстаýка; матэматычныя тэрміны: мнагачлен, плюс, мінус, тэарэма, лічнік, сінус, тангенс, ромб, трохвугольнік.   

      Гаварыць аб адназначнасці  тэрміна можна толькі ý межах  дадзенай тэрміналогіі, у межах  канкрэтнай навукі, таму што нярэдка  мнагазначнае слова ý розных  навуках можа мець  зуcім розныя значэнні. (Напрыклад: корань у матэматыкі - велічыня, якая пры ýзвядзенні  ý ступень дае пэýны лік; корань у біялогіі - падземная частка расліны, праз якую ýпітваюцца сокі з глебы; корань у лінгвістыцы - асноýная частка слова без прыставак і суфіксаý, якая заключае ý сабе агульнае лексічнае значэнне слоý аднаго словаýтваральнага гнязда.

Дыялектызмы - гэта словы мясцовых гаворак, якія, будучы  ýжытымі ý мастацкім творы, значэннем, граматычнай будовай ці гучаннем адрозніваюцца ад слоý агульнанародных, літаратурных. Дыялектызмы не ýваходзяць у склад лексікі літаратурнай мовы. Багатая дыялектная лексіка беларускай мовы была і працягвае заставацца  крыніцай папаýнення  слоýніка літаратурнай мовы. У мове мастацкай літаратуры і публіцыстыкі дыялектызмы шырока выкарыстоýваюцца як сродак моýнай характарыстыкі персанажаý, як неабходны элемент стылізацыі пры апісанні звычаяý,  штодзённага побыту і жыцця людзей пэýнай мясцовасці.

Жаргон – мова людзей, аб'яднаных сацыяльнымі, прафесійнымі, бытавымі інтарэсамі, якою яны карыстаюцца замест агульнанародных слоý. Існуюць асобныя жаргонныя словы вучняý, ствудэнтаý, салдат, матросаý, карцёжнікаý: кол, пара, зубрыць, зрэзацца, салага, хвост, стыпуха. Жаргонныя словы засмечваюць літаратурную мову, робяць яе непрыгожай, малазразумелай, а таму не маюць права на існаванне ý ёй. Жарганізмы зрэдку выкарыстоýваюцца пісьменнікамі ý творах мастацкай літаратуры для характарыстыкі пэýных асоб і таго асяроддзя, у якім яны знаходзяцца: Не крычыце чайкі, не завіце ý мора, я ж не салажонак, ведаю ваш нораý. Наýрад ці знойдзецца хто з былой бражкі, пазашываліся, як і ён, у норы.

6. Спецыяльная лексіка. Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі. Тэрміналогія.

      Спецыяльную лексіку  складаюць словы, што ýжываюцца  людзьмі пэýнай спецыяльнасці,  прадстаýнікамі розных галін  навукі. Спецыяльная лексіка   падзяляецца на тэрміналагічную  і прафесійную.

Прафесiяналiзмы - словы, якiя ýжываюцца ý мове прадстаýнiкоý вузкіх спецыяльнасцей і прафесій (цесляроý, ганчароý, пчаляроý, краýцоý і інш). 

   Прафесiяналiзмы бытуюць галоýным чынам у вуснай, жывой гутарцы. Яны служаць назвамі прылад працы, дзеянняý, прадметаý, якія вядомы людзям той ці іншай прафесіі. Напрыклад, у вуснай мове пчаляроý вядомы такія  прафесiяналiзмы: дымар, ляжак, пропаліс, раёýня; плытагоны і людзі, якія  працуюць на лесапавале, ужываюць прафесiяналiзмы: апачына, галаýнік, гардзель, гартоль, лотачнік; у мове ганчароý ýжываюцца прафесіяналізмы:  спадак (гатунак гліны); шамот (прымесь гліны); гловіца (верхняя частка ганчарнага кругу).

      У мастацкай літаратуры  прафесiйныя словы і выразы выкарыстоýваюцца для апісання роду заняткаý дзеючых асоб, стварэння моýнай  характарыстыкі герояý твора: Ужо  гукаюць: “Майна!”, “Віра!” – і лёгкая, як узмах крыла, услед за рукою брыгадзіра плыве ажурная страла. 

Тэрмін - гэта слова або спалучэнне слоý, прынятае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяý і абазначэння спецыяльных прадметаý. У адрозненне ад іншых слоý-нятэрмінаý тэрмін увогуле адназначны, не можа быць сінанімічны іншым словам. Адназначнымі, напрыклад, з'яýляюцца мовазнаýчыя тэрміны: назоýнік, выказнік, дзеепрыслоýе, дзейнік, прыназоýнік, суфікс, прыстаýка; матэматычныя тэрміны: мнагачлен, плюс, мінус, тэарэма, лічнік, сінус, тангенс, ромб, трохвугольнік.   

        Гаварыць аб  адназначнасці тэрміна можна  толькі ý межах дадзенай тэрміналогіі, у межах канкрэтнай навукі, таму  што нярэдка мнагазначнае слова  ý розных навуках можа мець  зуcім розныя значэнні. (Напрыклад: корань у матэматыкі - велічыня, якая пры ýзвядзенні  ý ступень дае пэýны лік; корань у біялогіі - падземная частка расліны, праз якую ýпітваюцца сокі з глебы; корань у лінгвістыцы - асноýная частка слова без прыставак і суфіксаý, якая заключае ý сабе агульнае лексічнае значэнне слоý аднаго словаýтваральнага гнязда.

       У публіцыстычных  творах прафесіяналізмы і тэрміны  могуць выкарыстоўвацца як сродак  моўнай характарыстыкі персанажаў, як элемент стілізацыі твора.

7. Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння тэрмінаў.

Марфалагічны спосаб утварэння тэрмінаў

Слоўнікавы склад мовы змяняецца, ён звязаны з дзейнасцю  чалавека. Пастаянная патрэба ў пашырэнні  лексічнага складу мовы ў значнай  ступені забяспечваецца сродкамі і  сіламі самой мовы, г. зн. шляхам выкарыстання яе словаўтваральных магчымасцей. Тэрміналогія — неад’емная частка літаратурнай мовы, якая змяняецца разам з ёй. Змены ў мове, а разам з тым і ў тэрміналогіі, выяўляюцца ў папаўненні яе новымі словамі, якое ў асноўным ідзе або за кошт запазычанняў (што вельмі актуальна для тэрміналогіі), або за кошт утварэння новых слоў пры дапамозе існуючых у мове словаўтваральных сродкаў, якія выкарыстоўваюцца для стварэння ўласнабеларускіх тэрмінаў.

Прадуктыўнасць словаўтваральных сродкаў залежыць ад розных умоў і  асаблівасцей як унутрылінгвістычнага характару, так і пазамоўнай рэчаіснасці. Словаўтваральная сістэма развіваецца, у ёй праходзяць працэсы, якія абумоўлены патрэбамі намінацыі. А.А. Лукашанец адзначае, што “гэтыя працэсы ў розныя перыяды жыцця грамадства, а значыць, і функцыянавання мовы могуць набываць спецыфічны характар і напрамак, могуць быць паступовымі і стабільнымі або характарызавацца незвычайнай інтэнсіўнасцю і супярэчлівасцю... Свая спецыфіка ўласціва і словаўтваральным працэсам у беларускай мове другой паловы ХХ стагоддзя, што звязана ў першую чаргу з асаблівасцямі функцыянавання беларускай мовы, характарам беларуска-рускага двухмоўя на Беларусі і асноўнымі тэндэнцыямі ў развіцці моўнай сітуацыі”^*.

“Спосабы ўтварэння тэрмінаў, — сцвярджаюць А.В. Суперанская, Н.В. Падольская, Н.В. Васільева ў працы “Агульная тэрміналогія,“ — залежаць ад часу фарміравання тэрміналагічных сістэм. Пры ўтварэнні тэрмінаў не да месца ні моўны пурызм, ні празмерная цікавасць да запазычанняў. Тэрмін — гэта перш за ўсё элемент пэўнай навуковай галіны... Любы тэрмін не ўсенародны набытак, а састаўная частка паняційнага апарату, якім карыстаецца абмежаванае кола спецыялістаў. Семантыка тэрміна не належыць данай мове. Яна фарміруецца ў галіне спецыяльных ведаў”^*.

Марфалагічнае ўтварэнне  — гэта ўтварэнне новых слоў на базе існуючых у мове словаўтваральных афіксаў. Гэты спосаб з’яўляецца найбольш прадуктыўным. Асноўнымі тыпамі марфалагічнага словаўтварэння, якія выкарыстоўваюцца ў тэрміналогіі, з’яўляюцца афіксацыя (утварэнне слоў шляхам далучэння да кораня, асновы ці цэлага слова пэўных афіксаў), аснова- і словаскладанне, абрэвіяцыя.